الف - شایعه، رسانه روبه گسترش؛ چرا؟

شایعه را گزارش یا خبری نادرست تعریف می‏کنند که به صورت غیر رسمی میان افراد رد و بدل و همه گیر می شود.

امروزه و در کشور ما، بی شک در مراودات روزمره اجتماعی، "شایعه" حضور چشمگیر و غیر قابل انکاری دارد و کمتر جمع غیر رسمی و حتی رسمی را می توان یافت که در آن، به نحوی، سخن از شایعات داغ روزمره به میان نیاید.

این امر به ویژه با گسترش روز افزون "رسانه" در ابعاد گوناگون، تسهیل شده است. به ویژه با گسترش رسانه هایی همچون محیط های مجازی (وبلاگ، سایت، پست الکترونیکی و...)، پیامک تلفن همراه و... که امکان ردیابی مرجع خبر را به کمترین میزان ممکن کاهش می دهد، امکان رد و بدل غیر رسمی اخبار و اطلاعات نادرست، فراهم آمده است.

آنچه از آن به عنوان "سرعت پخش شایعه " در یک جامعه یاد می شود، از یک سو میزان تمایل مردم آن جامعه به سخن گفتن از شایعات روزمره و از سوی دیگر، مقدار زمانی است که یک شایعه طی می‏کند تا از نقطه‏ای (مکانی) به نقطه (مکان) دیگر انتقال یافته یا به مرجع انتشار خود بازگردد. با در نظر گرفتن این شاخص ها به وضوح روشن است که سرعت پخش و انتشار شایعه در ایران، جزء بالاترین این میزان در جهان می باشد. همین امر، به ویژه در دنیای امروز که سرعت انتشار خبر، شاخص مهمی در خبر رسانی است، "شایعه" را به عنوان رسانه ای غیر رسمی جهت انتشار اخبار نادرست، به رسانه ای تاثیرگذار در ایران، در کنار سایر قالب های رسمی اطلاع رسانی مبدل ساخته است. به طوری که انتشار یک شایعه در ابعاد گسترده و سرعت بالا، بارها و بارها حتی مقامات رسمی کشور را وادار به تکذیب آن نموده و با چالشی مهم دست به گریبان کرده است.

با بررسی ویژگی ها و قابلیت‏های بعضا منحصر به فرد شایعه و تطبیق آن با تمایلات و ویژگی‏های جامعه ایران در قیاس با دیگر جوامع، می توان به برخی از مهم‏ترین دلایل پخش شایعه در ایران اشاره داشت. لازم به ذکر است چنانکه به ویژه در برخی از جوامع توسعه یافته شایع است عمدتا از شایعه پراکنی به عنوان تاکتیکی به منظور به دست آوردن بازخورد نظرات مردمی از سوی دولت ها جهت برآورد میزان ریسک تصمیمات عمومی شان یاد می شود که با توجه به اینکه در کشور ما شایعه عمدتا کاربردی معکوس داشته و چنانکه رفت بعضا به چالشی مهم برای دستگاه اداری کشور بدل می شود، بنابر این به نظر نمی رسد که تحلیل فوق الذکر، کاربرد چندانی در سیستم اداری کشور ما داشته باشد.

به این ترتیب، در بررسی عوامل گوناگون گسترش شایعه در جامعه کنونی ایران می توان به عواملی از این دست اشاره داشت:

1) چنانکه رفت، شایعه – به ویژه در کشور ما - یکی از ابزار و یا به تعبیری، یکی از منابع اطلاع رسانی عمده محسوب می شود. قابلیت هایی نظیر امکان محدود پی گیری قانونی، سرعت انتقال و... شایعه را به خودی خود به ابزاری جذاب تبدیل کرده است. علاوه بر این، برخی دیگر از عوامل و شرایط نیز در کشور ما، بر قابلیت های شایعه و شایعه پراکنی می افزاید:

1-1) در شرایط انحصار خبری و اطلاعاتی و نیز در شرایطی که سانسور خبری و محدوده های غیر قابل ورود خبری در یک جامعه به میزان زیادی افزایش می یابد، نا خودآگاه، پدیده ای به نام "رانت اطلاعاتی" شکل می گیرد. در یک تعریف ساده رانت اطلاعاتی را می توان مبدل شدن اطلاعات به ابزاری که سازنده و ارتقا دهنده ی "شأن اجتماعی" برای حامل آن خبر و اطلاعات است دانست. این حالت چنانکه رفت عمدتا محصول شرایط خاص اجتماعی است که در آن، به دلیل گسترش حدود انحصارات خبری، افراد به یک میزان به منابع خبری واحد دسترسی ندارند. در چنین شرایطی، طبیعی است که دسترسی به منابع خبری، فراهم آورنده شأن و منزلت اجتماعی برای نائلان به چنین منابعی است. این شرایط همچنین، زمینه ای مستعد جهت شکل گیری و رشد منابع خبری غیر رسمی را فراهم می سازد چراکه در شرایط انحصار خبری و اِعمال محدودیت های گسترده ی خبر رسانی و به تعبیری " دروازه بانی خبری " غیر قابل انعطاف، به مرور زمان، اعتماد به منابع رسمی خبری کاهش یافته و هم زمان، با افزایش تمایل رجوع به منابع غیر رسمی خبری – که شایعه یکی از مهم ترین آنهاست – همراه می گردد.

به نظر می رسد با وجود آنکه در کشور ما با گسترش مطبوعات، پایگاه های اطلاع رسانی "آن لاین" و نیز انعطاف خبری در رسانه ملی در سالهای اخیر، انحصار خبری و محدودیت های اطلاع رسانی، سیر منطقی کاهشی را داشته است اما، همچنان رانت خبری، عاملی مهم و تاثیر گذار در گسترش میل به شایعه پراکنی در کشور است.

2-1) همیمن رانت خبری، با فراهم آمدن شرایط خاص، قابلیت ایجاد گونه های دیگری از سوداگری را دارد. این عامل (تبدیل رانت خبری به انواع دیگری از رانت ها به ویژه رانت اقتصادی) نیز در کشور ما شاخص مهم دیگری در گسترش شایعه پراکنی است. به طوری که در شرایطی خاص، شایعه پراکنی به عاملی در راستای سوداگری های عمدتا اقتصادی به ویژه در بازار کالا بدل می شود. اخیرا نمونه هایی از این دست سوداگری ها را با تمسک به شایعه پراکنی، در بازار برخی کالاها شاهد بودیم. انحصار خبری با ایجاد رانت خبری در عرصه رقابت های اقتصادی ( به طور مثال در بازار بورس ) نیز ایجاد رقابت های نابرابر را دامن می‏زند. مجموعه شرایط فوق الذکر، به قابلیت‏های فراوان شایعه پراکنی می‏افزاید و عاملی است برای افزایش شایعه‏پراکنی در جامعه.

2) عامل دیگر کثرت شایعه پراکنی در ایران را می توان در مشخصه بارز فرهنگی مردم ایران از گذشته تا کنون دانست. ایرانیان از گذشته های دور تاکنون، به منظور انتقال فرهنگ، آداب و رسوم و اطلاعات و اخبار، به طور برجسته ای از عامل "زبان" بهره می جستند. همین امر، باعث کثرت و شیوع فراوان قصه و اسطوره در فرهنگ ایرانیان شده است و فرهنگ شفاهی به معنای " انتقال فرهنگ به نسل های بعدی از طریق کلام" (عضدانلو، حمید / آشنایی با مفاهیم اساسی جامعه شناسی) را در میان ایرانیان دامن زده است. این شکل از انتقال فرهنگ، نیازمند توانایی به خاطر سپردن است که در انتقال فرهنگ در یک فرهنگ شفاهی عاملی حیاتی محسوب می شود (همان) از آنجایی که حافظه، توانایی است که به مرور زمان (به نسبت افراد) مخدوش می گردد، فرهنگ شفاهی ایرانیان و تاکید بر عامل "زبان" برای انتقال اطلاعات و اخبار (فرهنگ )، به خودی خود، مستعد آن است که فرآیند انتقال را با "تحریف" همراه سازد. همین تحریف اطلاعات و اخبار که حاصل فرآیند انتقال شفاهی و زبانی آن است، در کشور ما به گسترش اخبار نا درست و تحریف شده (شایعه) به ویژه در مراودات اجتماعی و روزمره افراد دامن زده است.

بی شک، عوامل فرهنگی و غیر فرهنگی متعدد دیگری نیز در گسترش شایعه ( و به طور مشخص در کشور ما ) وجود دارد که نیازمند بررسی های متعددی است که در نهایت به کاهش این "ناهنجاری فرهنگی – اجتماعی" در کشور که گاه و بیگاه مشکلاتی را در فرآیند اداره کشور و نیز، در کنش‏ها‏ی متقابل اجتماعی افراد، فراهم می کند، منجر شود.