«معمای توسعه»
(تجربۀ ماهاتیر و مالزی)
نویسنده: علی‌اشرف افخمی
ناشر: کتاب نیستان، چاپ اول 1400
207 صفحه، 55000 تومان
محتوای این کتاب دیدگاه‌های ماهاتیر محمد، نخست‌وزیر افسانه‌ای مالزی، در باب توسعه است؛ معمای توسعه. چگونه شد که مالزی این‌چنین توسعه‌ای موفق و شگفت‌انگیز یافت؟ در مواجهه با این اثر، اولین سؤالی که به ذهن خطور می‌کند این است که اصلاً چرا باید با دیدگاه‌های این شخص در باب این موضوع آشنا شد؟ برای پاسخ به این سؤال لازم نیست که بحث‌های تئوریک راه بیندازیم؛ کافی‌ست به کارنامۀ عملی ماهاتیر محمد نیم نگاهی کنیم.
او در سال 1981 به سِمَت نخست‌وزیری مالزی رسید. در آن زمان درآمد سرانۀ مردم مالزی کمتر از 1750 دلار در سال بود. صادرات کشور مالزی هم سالانه حدوداً 13 میلیارد دلار بود. پس از 22 سال کوشش و مدیریت ماهاتیر محمد، در سال 2003، درآمد سرانۀ مردم از 4000 دلار بیشتر شد و صادرات کشور به رقم 122 میلیارد دلار رسید. البته این پایان ماجرا نبود. راهی که ماهاتیر محمد در توسعه گشود منجر به این شد که، در سال 2016، درآمد سرانۀ مردم به 9500 دلار و صادرات کشور به 6/189 میلیارد دلار در سال برسد. همچنین، ماهاتیر محمد توانست با سیاست‌های مالی و اقتصادی خود، تورم را به رقم باورنکردنی نیم درصد برساند! بنابراین با کسی مواجهیم که یک کشور اسلامی فقیر، ضعیف و حاشیه‌ای را تحویل گرفت و یک کشور اسلامی ثروتمند، قوی و طراز اول را تحویل داد. در نتیجه، با کسی سروکار داریم که خوب می‌داند توسعه چیست، چه اقتضائاتی دارد و سازوکارهای عملی کردن آن به چه نحو است. واضح است که دانش و تجربۀ چنین شخصیتی برای هر کسی می‌تواند آموزنده باشد.
این کتاب از این جهت گزینۀ خوبی است، زیرا نویسنده نسبت به شخصیت ماهاتیر محمد شناخت از بیرون ندارد، بلکه او را از نزدیک می‌شناسد. وی هم با کشور مالزی و هم با ماهاتیر محمد تعامل نزدیک داشته و حتی ملاقات‌های حضوری هم با او داشته است. مجموع این عوامل باعث شده که نویسنده ابعاد مختلف مسئلۀ توسعۀ مالزی را نشان دهد، و نه یک جنبۀ واحد را. از این رو، علاوه بر زندگی‌نامۀ ماهاتیر محمد، این موضوعات مطرح شده‌اند: توسعۀ فراگیر، بخش خصوصی، تکنولوژی، تولید، آموزش و پرورش، صادرات و واردات، تعامل اقتصادی و سیاسی با جهان، روابط با کشورهای مسلمان، دین اسلام، آزادی، عدالت، علم، رسانه، حتی ایران و... .
نکتۀ قابل‌توجه این است که در باب این موضوعات، ماهاتیر محمد بدون تعارف و محافظه‌کاری دیدگاه خود را صریح بیان می‌کند؛ برای نمونه نظر خود را دربارۀ وضعیت کشورهای اسلامی در دورۀ جدید این‌گونه جمع‌بندی می‌کند:
«من خیلی سعی می‌کنم که به آیندۀ مسلمین در قرن 21 و هزارۀ سوم میلادی خوش‌بین باشم. اما چنین باوری بسیار دشوار است، زیرا واقعیات بسیاری مورد غفلت اغلب مسلمین واقع شده است. آن‌ها دنیایی برای خود ساخته‌اند که در آن ضعف‌ها قوت تلقی شده و شکست‌ها به پیروزی تعبیر می‌گردد. بعد از 1400 سال از درکِ دین بسیار غنی و در عین حال سادۀ خود، دینی که هیچ سرباری برای آن‌ها محسوب نمی‌شود، عاجز مانده‌اند و همچنان اختلاف و مجادله در خصوص تعلیمات عالیۀ اسلام کماکان ادامه داشته و متأسفانه به جنگ، تا حد از بین بردن و محو یکدیگر نیز می‌پردازند. به عبارت دیگر، به طور ناخودآگاه به کاری که دشمنان ان‌ها باید انجام دهند، دست می‌زنند. ما هنوز در عصر اطلاعات، از خواب غفلت بیدار نشده‌ایم. تعداد بسیار اندکی از ما این تحولات را درک کرده‌اند که کار زیادی از دستشان برنمی‌آید، و اغلب آن‌ها نیز مهاجرت کرده یا در تبعید هستند و به نظر می‌رسد در طول زمان افراد بیشتری به آن‌ها خواهند پیوست. امیدوارم دیگران دارای دیدگاه مثبتی در زمینۀ ظهور بازگشت و حیات دوبارۀ تمدن بزرگ اسلامی باشند. علاقمندم آن‌ها بتوانند من را قانع کنند و آن‌گاه من و سایر مسلمین با تمام توان، هر کاری که بتوانیم در راه شکوفایی این هدف آرمانی انجام خواهیم داد.»
صدالبته او دغدغۀ دین اسلام را دارد و حتی به تبلیغ و ترویج آن هم می‌اندیشد. ولی فهم او از تبلیغ و ترویج اسلام با فهم متعارف متفاوت است. در این‌باره می‌گوید:
«با تبلیغ مستقیم اسلام نمی‌توانیم بر مردم جهان تأثیرگذار باشیم. باید این را بپذیریم که اگر ما بفهمیم که مردم جهان به انجام چه کاری تمایل دارند و ما راه درست انجام آن را به آن‌ها نشان دهیم، آن‌ها هم ما را خواهند فهمید. بدین منظور ما باید بسیار پیشرفته باشیم. ما باید به دیگران نشان دهیم که روش ما برای انجام کارها، در این دنیا هم به موفقیت می‌انجامد. دربارۀ موفقیت در آخرت نباید اصرار و سختی به خرج دهیم، چون آن‌ها می‌خواهند در این جهان موفقیت را ببینند، زیرا درکی ملموس از آخرت ندارند. هر کجا موفقیت باشد، مردم به دنبال آن خواهند رفت.»
توجه به اسلام در حوزۀ توسعه به این دلیل است که ماهاتیر محمد توسعه‌ای را محقق کرد که هم امروزی است و هم سازگار با دیانت و ارزش‌های اسلامی مالزی. به احتمال زیاد اگر بنا باشد که مردم دنیا اقبالی به اسلام نشان دهند، این اسلام از نوع اسلام ماهاتیر محمد است و نه اسلام داعش و القاعده و مابقی تروریست‌های مخلص و پرپشم و اهل جنگ و خونریزی. چراکه ماهاتیر محمد جهاد واقعی امروزی را آبادانی کشورش می‌داند:
«ما معتقدیم که اگر بتوانیم یک ملت مسلمان خردگرا، با قابلیت، توانمند و دارای مهارت در مدیریت، سازماندهی، و به‌کارگیری تکنولوژی پیشرفته، قدرتمند در تجارت و صنعت، باثبات در شرایط سیاسی، اجتماعی و مذهبی، و آگاه و تعلیم‌دیده در زمینه‌های مختلف، تربیت کنیم، آن‌گاه اسلام واقعی را در جهان پیش برده‌ایم، و این جهاد واقعی ماست.»
گفتنی است که بخش اعظم کتاب سخنان و نظریات خود ماهاتیر محمد است، ولی کتاب دو پیوست مفصل هم دارد. اولی دربارۀ بانکداری و نظام بانکی-مالی مالزی است؛ دومی دربارۀ کشور مالزی به خواننده اطلاعاتی کلی می‌دهد: تاریخ آن کشور، جغرافیا، جمعیت، تقسیمات کشوری، نوع حاکمیت، منابع طبیعی و ... .
مالزی به‌مثابۀ یک کشور آسیایی مسلمان وضعیتی مشابه وضعیت ما دارد؛ یا بهتر است بگوییم داشت. نیز با مسائلی دست به گریبان بود که ما امروزه با آن‌ها درگیریم. در نتیجه، می‌توانیم از تجربۀ آن کشور بسیار بیاموزیم و حتی زودتر و راحت‌تر به نتیجه برسیم. چراکه مالزی در راهی پیموده‌نشده گام برداشت، ولی ما تجربیات دیگران را در برابر خود داریم. آیا مگر نه این است که ما نیز دغدغۀ اصلی‌مان توسعۀ همه‌جانبه است؟