«طراحی و اسکیس در صحنه‌ی تئاتر»
نوشته: مصطفی مرادیان، سینا ییلاق‌بیگی
ناشر: قطره، چاپ اول 1399
224 صفحه، 38000 تومان
***
اسکیس یا طرح اولیه، دربرگیرنده‌ی نخستین تصاویری است که درباره‌ی یک صحنه‌ی تئاتر در ذهن هنرمند شکل می‌گیرد. صاحب‌نظران حوزه‌ی طراحی صحنه، اسکیس را مانند صاعقه‌ای توصیف می‌کنند که عرصه‌ای گسترده، خیره‌کننده و رؤیایی پیش چشم مخاطب قرار می‌دهد. در اغلب مواقع این صاعقه‌ی آغازین منطق دنیای واقعی را به چالش می‌کشد و تصویری ورای فرضیات جهان پیرامونی، در برابر دیدگان ترسیم می‌کند. پویایی اسکیس و جنبه‌های خیال‌انگیزش بر عمق درک تماشاگر از جهان داستانی نمایش، تأثیری شگرف می‌گذارد. به همین‌خاطر وسعت دید و ذهنیت درباره‌ی اسکیس اهمیت اساسی در امر طراحی صحنه دارد. کتاب «طراحی و اسکیس برای صحنه‌ی تئاتر» با چنین انگیزه‌ای نوشته شده است. کتابی که می‌تواند با توجه به کمبود منابع مدون فارسی درباره‌ی طراحی صحنه، به طراحان و دست‌اندرکاران این رشته کمک شایانی نماید.
نگارندگان کتاب از مفاهیم پایه در حوزه‌ی طراحی صحنه آغاز کرده‌اند و به مباحث تخصصی‌تر آن رسیده‌اند. «خط» که به نظر ابتدایی و ساده می‌آید، مبحثی بنیادین در طراحی و مهم‌ترین ابزار بیان تصویری است که اغلب مغفول واقع می‌شود. نویسندگان به واکاوی انواع خط در این حیطه می‌پردازند. خط سرکش، خط بی‌پروا، خط لرزان و خط اسکیس در این فصل مورد بررسی قرار می‌گیرند. برای هر بخشی از خطوط که به ترتیب ساده تا پیچیده پیش می‌روند، نمونه‌هایی از برترین آثار طراحی صحنه نیز در کتاب آورده شده است. به‌عنوان مثال می‌توان به طراحی خطوط لرزان در خلق تصاویر اولیه از صحنه نمایش رومئو و ژولیت در تئاتر لندن اشاره کرد. این تصاویر الگوهای تفکربرانگیزی درباره‌ی خطوط به مخاطب ارائه می‌کنند. در این میان تمرین‌هایی نیز برای ورزیدگی و هماهنگی میان ذهن و دست در اختیار علاقمندان قرار گرفته است. همان‌گونه که در کتاب گفته شده، سرعت ترسیم خطوط در انتقال حس دراماتیک صحنه و نمایش، نقش مهمی ایفا می‌کند. بنابراین اگر این مرحله‌ی ابتدایی از طراحی جدی گرفته نشود، ممکن است نتیجه‌ی کار نیز مطلوب نباشد.
بافت و ترکیب، مؤلفه‌ی اساسی دیگری از طراحی صحنه است. در این مبحث باید به کیفیت سطوح مختلف صحنه واقف شد و بر اساس آن طرح اولیه را ترسیم نمود. بافت در انتقال مفاهیم و حس‌های مختلف نمایش نقش مهمی ایفا می‌کند. بافت‌ها می‌توانند انواع طبیعی، مکانیکی، خودجوش، کلاژ، تیره روشن و تزئینی داشته باشند. گاه طراحی یک صحنه به شکل خلاقانه‌ای به ذهن طراح واگذاشته می‌شود تا الگوهای کلیشه‌ای را کنار بزند و تصاویری بدیع بیافریند. شناخت بافت در چنین مسأله‌ای اهمیت ویژه‌ای دارد. زیرا تا طراح درک درست و جامعی از بافت‌های مختلف و نحوه‌ی ترکیب آن‌ها نداشته باشد، قادر به ترسیم طرحی نوآورانه نخواهد بود. بافت‌های ابتکاری، نقطه‌ی تمایز طراحان حرفه‌ای از مبتدی است و به همین علت است که مطالعه‌ی انواع بافت از درس‌های پایه‌‌ی رشته‌ی طراحی صحنه است. در این میان نیز مثال‌های درخشانی از طراحی خلاقانه بافت و ترکیب‌های بدیع از آن آورده شده که از جمله می‌توان به بافت صحنه‌ی نمایش شیطان و خدای ژان پل سارتر اشاره کرد.
از عناصر مهم دیگری که در اسکیس باید مورد توجه دقیق طراح قرار بگیرد، نور است. عدم نورپردازی مناسب در ترسیم صحنه، منجر به اختلال در درک مخاطب از درام می‌شود. اما تنظیم مناسب نور نیاز به شناخت دقیق و علمی این عنصر ضروری در طراحی دارد. در اسکیس‌های تئاتر زاویه تابش نور با یک خط نشان داده می‌شود. اما همین خط می‌تواند در مرحله‌ی اجرای صحنه با بی‌دقتی منجر به ابتر ماندن فرآیند انتقال حس دراماتیک نمایش شود. کتاب از شیوه‌های گوناگون نورپردازی می‌گوید که برحسب زوایا و منبع پرتوهای نور و ترکیب آن‌ها اشکال متفاوتی از تأمین نور صحنه را به‌وجود می‌آورند. نور می‌تواند بر نگاه مخاطب بر شخصیت‌های نمایش نیز اثر بگذارد. همچنین سردی و گرمی فضا، وسعت و تنگی‌اش، ابهام و وضوح‌اش نیز بر اساس نورپردازی است که تعیین می شود. مباحثی همچون تنظیم پرسپکتیو صحیح و زاویه ی دید مخاطب نیز در این میان با طراحی نور صحنه باید هماهنگ باشند که در این کتاب هریک فصلی جداگانه را به خود اختصاص داده‌اند.
در کتاب حاضر دیدگاه‌های مختلف درباره‌ی طراحی صحنه به‌منزله‌ی دانش، هنر و حرفه با هم تلفیق شده‌اند. مؤلفین نه‌تنها از جنبه‌ی تئوریک، بلکه از لحاظ عملی نیز به آن پرداخته‌اند. برای هر تعریف کلیدی از رشته‌ی طراحی صحنه، نمونه‌های تصویری متعدد آورده شده و مراحل مختلف طراحی هر بُعد از آن به تفصیل شرح داده شده است. به همین خاطر است که این کتاب می‌تواند منبعی جامع و در عین‌حال موجز برای فعالان حوزه‌ی طراحی صحنه باشد. منبعی که به ایجاد بینشی تازه و گسترش خلاقیت و ابتکار طراحان صحنه کمک‌های شایانی می‌کند. کتابی که در کنار تجزیه و تحلیل عناصر پایه در طراحی و اسکیس صحنه ی تئاتر، به الگوهای درخشانی که در این عرصه خلق و منجر به تولید آثاری ماندگار در اجرای نمایش‌های بزرگ شده‌اند می‌پردازد. این نمونه‌های ممتاز نشان از ارتباط تنگاتنگ میان درام و طراحی صحنه برای انتقال معنا به مخاطب دارند. مسأله‌ای که ممکن است در تئاتر امروز به سبب تراکم اجرای نمایش‌های مختلف در سالن‌های محدود، مورد غفلت واقع شود.