«فرهنگ­نامۀ تصوّف و عرفان»؛ محمد استعلامی؛ نشر فرهنگ معاصر پاسخ به یک ضرورت

آزاده غلامی گنجه،   3981030089

فرهنگ و اندیشۀ ایران و اسلام با عرفان گره خورده است و برای شناخت درست فرهنگِ ایرانی بناچار درکی درست از عرفان هم لازم است. آن کس که به طریق علمی در این حوزه تحقیق می کند و در صدد فهمِ چیستیِ عرفان است نمی تواند خود به راه شهود توسل جوید. بنابراین برای فهم و تحلیل متون عرفانی و ادبی، و تحقیق در تاریخ و مفاهیمِ عرفان، ضروری ست که زمینۀ فکری و معنای تعبیرات و اصطلاحات آن را بدانیم.

پاسخ به یک ضرورت

«فرهنگ­نامۀ تصوّف و عرفان»

(مباحث، اعلام، اصطلاحات و تعبیرات)

نویسنده: محمد استعلامی

ناشر: فرهنگ معاصر، چاپ اول، 1398

1888 صفحه، 285 هزار تومان.

 

****

سخن گفتنِ علمی و تحلیلی از عرفان، چندان کار ساده ای نیست؛ از آن رو که عرفان همچون منطق و ریاضیات زبانی واحد و استدلالی ندارد. طرفه آنکه عرفا خود معترف اند که زبان­شان رمزی است، به اشاره سخن می گویند، و نیز به ادعای خودشان، آنچه از معارف و حقایق در می­‌یابند از راه شهود است، راهی که خبری دقیق از آن نمی توان داد بلکه: "آن را که خبر شد خبری باز نیامد". اما فرهنگ و اندیشۀ ایران و اسلام با عرفان گره خورده است و برای شناخت درست فرهنگِ ایرانی بناچار درکی درست از عرفان هم لازم است. آن کس که به طریق علمی در این حوزه تحقیق می کند و در صدد فهمِ چیستیِ عرفان است نمی تواند خود به راه شهود توسل جوید. بنابراین برای فهم و تحلیل متون عرفانی و ادبی، و تحقیق در تاریخ و مفاهیمِ عرفان، ضروری ست که زمینۀ فکری و معنای تعبیرات و اصطلاحات آن را بدانیم.

کتاب فرهنگ­نامه تصوّف و عرفان از محمد استعلامی در پی برآوردن چنین نیازی است. این کتاب در دو جلد مجموعه مداخلِ کوتاهی است که به ترتیب حروف الفبا به مباحث، اعلام، اصطلاحات و تعبیراتِ عرفان اسلامی پرداخته است. می توان گفت تعداد کثیری از مداخل این دانشنامه به صورت مقاله‌هایی کوتاه اما کارآمد درآمده که برخی موضوعات تصوف اسلامی را در یک نگاه کلی و از جمیعِ جهات معرفی می کند برای مثال نگاه کنید به مداخل "نفس" و "جوانمردی"؛ همچنین برخی مداخل بسیار مفصل شده و می توان آنها را چکیدۀ یک تحقیق جامع به شمار آورد از این جمله ست مداخل "تصوف" و "مولانا جلال الدین". نویسنده در شرح مقصودش از تدوین این فرهنگنامه که به تصریح خود او ده سال زمان برده است، در بخشی از مقدمۀ کتاب می گوید: 

"اگر از من بپرسید که در این کتاب چه می خواهم بکنم؟ پاسخ من این است: همان کاری که در چهل پنجاه سال گذشته کرده ام، و کوشیده ام که درست خواندن و درست فهمیدنِ تذکره الاولیا و مثنوی و دیوان حافظ و قضاید خاقانی را برای جویندگانی که مقدمات را درست آموخته باشند، ممکن و آسان کنم. در این کتاب، معنای یک اصطلاح یا تعبیرِ صوفیانه، شرح یکی از مباحثِ تصوف و عرفان، شناخت صوفیان و عارفان نامدار، و نقدِ آثار برجستۀ ادب صوفیانه، تا آنجا که ممکن باشد، به زبان ساده و قابل فهم برای همه خواهد آمد، اما نه این که تأکید بر سادگی و روشنیِ کلام، به دور از سندیّت و استواری باشد."

مولف در سه مقدمه، زمینه ها، منابع و روش کار خود را شرح می دهد. در مقدمه اول، به ریشه‌­های عرفان و وجوه مشترک آن در مکاتب و آیین های کهن از جمله نحله های یونانی و ادیان ابراهیمی می پردازد. و سپس از ریشه های قرآنیِ تصوف، سنت پشمینه پوشی، عشق، نظام آموزشیِ خانقاه­ها سخن می گوید که هر کدام از این مباحث برای محقق این حوزه اهمیت در­خوری دارد. 

مقدمۀ دوم معرفی منابعِ مطالعه و تحقیق در تصوف و عرفان است که چنانکه مولف می گوید "تاریخچۀ کوتاه و فشرده ای از ادبیاتِ تصوف و عرفان" را پیش چشم خوانندگان می گذارد. نویسنده در ابتدا دو نیمۀ منابع تصوف و عرفان را معرفی می کند که یک نیمۀ آن متون ارشادی یا مَدرسی است و نیمۀ دیگر آثار هنری. در واقع این تقسیم بندی تعبیرِ دیگری ست از آنچه در متون صوفیه آمده با عنوان سخنِ اهلِ نقل (= ارشادی و مَدرسی) و سخنِ اهلِ تصرّف (وارداتِ شخصی و خلاقانه و هنری). در این بخش استعلامی اصلی ترین رساله ها، مناقب نامه، تحقیقات ایرانیان معاصر و متسشرقین را بر می شمارد و همراه با توضیحاتی معرفی می کند که می تواند چکیدۀ مآخذ شناسیِ تحقیق در تصوف اسلامی به حساب آید و مطالعۀ آن برای محققان این حوزه مغتنم است.

در مقدمۀ سوم روش کار توضیح داده شده، سخنی دربارۀ پیشینۀ این تحقیق و آثار مشابه قبلی آمده و سپس منابع فارسی، عربی و انگلیسیِ فرهنگنامه فهرست شده است.

اما پیش از این نیز آثار مشابهی در معرفی اصطلاحات فرهنگ اسلامی و اختصاصا اصطلاحات صوفیه داشته ایم، از جمله: "فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی" نوشتۀ سیّد جعفر سجادی، "فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی" و "شرح اصطلاحات تصوف" هر دو تألیفِ سیّد صادق گوهرین، و "فرهنگ اشعار حافظ" نوشتۀ احمد­علی رجائی؛ که استعلامی خود از ایشان یاد می کند و به کارِ ایشان احترام می گذارد و فضل تقدمشان را یادآور می شود.

اما فرهنگنامۀ تصوف و عرفان، فرهنگی ست نه فقط مخصوص مطالعۀ آثار یک عارف، بلکه چنانکه در زیر عنوان کتاب بر روی جلد هم آمده در بردارندۀ همۀ "مباحث، اَعلام، اصطلاحات و تعبیرات" است، علاوه بر این این فرهنگنامه مزایای تازه ای نسبت به آثار گذشته دارد:

1. حتی المقدور کوشش برآن بوده که به جای فراهم آوردنِ مطالب به صورتِ جُنگ‌وار از روشِ علمیِ نوین در نوشتنِ دانشنامه ها پیروی شود.

2. از آنجا که نویسنده خود از پژوهشگران اصلی این حوزه در ایران معاصر بوده و پیش از این برخی از آثار اصلی عرفان اسلامی از جمله تذکره الاولیای عطار و مثنوی معنوی را تصحیح و شرح کرده است، در نوشتنِ مداخل علاوه بر آنکه مهمترین جوانب مربوط به موضوع بحث خود را چکیده و ارائه کرده، در جاهای گوناگون نظرات تازه ای هم عرضه می دارد. 

3. این فرهنگنامه تنها توصیفِ مباحث و موضوعات نیست، بلکه در جاهای مختلف شیوه ای تحلیلی دارد و در جاهای لازم از انتقاد هم پرهیز نمی کند برای مثال در مدخل کرامات/کرامت آمده: "بسیاری از روایاتی که از افراط در زهد و عبادتِ صوفیان نقل شده، گزارشِ خودآزاری است. شوق عبادت و همواره به یادِ حق بودن ستایش انگیز است، اما این که صوفی نمک در چشم خود بریزد تا خوابش نبرد و شب را به نماز و نیاز بگذارند، چنان نماز و نیازی نباید مقبولِ درگاه حق باشد که برای خودِ آن صوفی هم با رنج و آزار همراه است و در آن جایی برای شوق عبادت نیست." (جلد دوم، ص1539)

4. این فرهنگنامه کاملا به طور مستند و با ارجاع به منابع معتبر تالیف شده و در پایان همه مداخل اولا به مداخل مرتبط با موضوعِ مورد بحث در همان فرهنگنامه ارجاعاتی داده شده و ثانیا منابع دیگری برای مطالعۀ بیشتر معرفی شده است.

اما در آخر باید از ناشر کتاب یاد کنیم که این فرهنگامه را به هیئتی مطلوب عرضه کرده است. انتشارات فرهنگ معاصر پیشگامِ مبتکرِ چاپ فرهنگ های گوناگون در ایران است و در این زمینه سابقه ای درخور و منحصر به فرد دارد. متنِ مداخل و ارجاعاتِ ذیلِ هر مدخل در "فرهنگنامۀ تصوف و عرفان" به شیوه ای چشم نواز و کارساز تنظیم شده و گیراییِ اثر را افزون کرده است.

باری، کسانی که در زمینۀ فرهنگ اسلام و ایران، به ویژه در زمینۀ تصوف تحقیق می کنند، و هر کس که به مباحث و تعبیراتِ تصوف مانند عشق، وقت، پیر، آینه؛ و نیز عرفای اسلامی از جمله بایزید، ابوسعید ابوالخیر، سنایی، عطار، مولانا؛ و آثار ایشان علاقه دارد از این کتاب بی نیاز نخواهد بود و فرهنگنامۀ تصوف و عرفان پاسخی است درخور به این ضرورت.