به گزارش الف یارانه انرژی، اقدامی است که دولت‌ها با هدف کاهش هزینه‌های مصرف‌کننده و تولیدکننده و افزایش عدالت پرداخت می‌کنند. بررسی‌های مختلف نشان داده که دادن یارانه غیرمستقیم به مصرف انرژی نه تنها به عدالت اجتماعی منتهی نمی‌شود، بلکه بی‌عدالتی‌ها را افزایش می‌دهد. بهره‌وری ناعادلانه از یارانه انرژی مختص به ایران نیست و بررسی‌های بین‌المللی نشان می‌دهد که افزایش ناعدالتی‌های اجتماعی نتیجه غیرقابل اجتناب یارانه انرژی است.
بنزین حدود 20% از یارانه پنهان انرژی کشور را به خود اختصاص می‌دهد به طوری که سالانه مقدار قابل توجه 124 هزار میلیارد تومان یارانه پنهان به مصرف بنزین در کشور تعلق می‌گیرد [1]. در سال‌های اخیر به بهانه حمایت از کم درآمدها و جلوگیری از بروز تورم، قیمت بنزین ثابت مانده است.
بررسی‌های کارشناسی نشان می‌دهد که هر چه اقشار جامعه پردرآمدتر باشند، بنزین بیشتری مصرف نموده و لذا بیشتر از یارانه انرژی بهره‌مند می‌گردند. بنابر آمارها و همانطور که در شکل 1 نیز نشان داده شده است، به دهک‌های بالای مرفه جامعه، یارانه پنهانی چندین برابر سایر دهک‌ها تعلق می‌گیرد. با توجه به این شکل، نسبت بهره‌مندی از یارانه پنهان در دهک بالا به پایین جامعه 17 برابر است که نشان می‌دهد یارانه پنهان در جهت معکوس عدالت پرداخت می‌شود [2]. 
از طرف دیگر، تجربه دوره‌های اخیری که بنزین افزایش قیمت را تجربه کرده است، نشان می‌دهد اصلاح قیمت انرژی به تنهایی عامل تورم نبوده است. در بازه زمانی ۸۶ تا ۹۴، نرخ بنزین در برخی سال‌ها تا ۳۰۰ درصد نیز جهش داشته‌است. حافظه تاریخی اقتصاد ایران نشان می‌دهد که در سال ۹۰ که بیشترین افزایش قیمت موزون بنزین رخ داده، نرخ تورم میانگین کمتر از ۱۰ درصد رشد کرده است. این در‌حالی است که در همان سال‌ها خوش‌بینانه‌ترین پیش‌بینی‌ها، تأکید داشت افزایش قیمت بنزین موجب رشد ۱۵درصدی تورم می‌شود [3].
افزایش قیمتی که به عدالت منجر می‌شود
توزیع ناعادلانه یارانه پنهان انرژی در کشورهای مختلف دنیا باعث شده است تا به روش‌های مختلف درصدد کاهش این یارانه و انتقال آن در قالب‌های دیگری به دهک‌های پایین جامعه باشند. بنابراین افزایش قیمت بنزین با هدف کاهش یارانه انرژی باید طوری باشد که تبعات افزایش قیمت، شامل حال کم‌مصرف‌ها نباشد. یکی از بهترین الگوهایی که این هدف را برآورده می‌کند مدل افزایش قیمت پلکانی است.
در ایران قیمت برق و گاز بصورت پلکانی محاسبه می شود و هر مشترکی که بیشتر مصرف کند، هزینه بیشتری به ازای هر واحد انرژی می‌پردازد. البته در مدل پلکانی باز هم یارانه تخصیص پیدا می‌کند اما در آن، کم‌مصرف‌ها از افزایش قیمت در امانند و فقط پرمصرف‌ها یارانه کمتری به ازای هر واحد مصرف می‌گیرند. اگر مدل پلکانی برای مصرف بنزین پیاده‌سازی شود، خانوارهای کم‌مصرف می‌توانند مانند گذشته از بنزین ارزان‌قیمت بهره‌مند شوند و خانوارهای پرمصرف نیز باید هزینه بنزینی که مازاد بر میانگین جامعه مصرف می‌کنند را بپردازند. به عنوان مثال طبق این مدل می‌توان سهمیه 60 لیتری به قیمت 1000 تومان و افزایش 200 تومانی هر لیتر به ازای هر 10 واحد افزایش مصرف را در نظر گرفت. سهمیه خودروهای پرمصرف نظیر تاکسی (اعم از سنتی و اینترنتی) و وانت نیز جداگانه تعریف شود. این روش افزایش قیمت بنزین علاوه بر جلوگیری از سرازیر شدن یارانه پنهان به طور نابرابر در میان رانندگان، موجب کمک به افزایش صادرات بنزین هم می‌شود.
توسعه سیانجی، راهکار مؤثر کاهش وابستگی به بنزین
توسعه راهکارهای جایگزین مصرف بی‌رویه بنزین به منظور کاهش وابستگی به این سوخت و کاهش یارانه پنهان، موجب می‌شود که افزایش قیمت بنزین، نقش کمتری در سبد درآمد خانوارها داشته باشد. از جمله این راهکارها که می‌تواند موثر واقع شود توسعه جایگاه‌های سوخت گاز طبیعی و خودروهای دوگانه‌سوز است. این رویکرد باعث می‌شود تا قبل از آنکه مصرف افزایش یابد و صادرات بنزین به صفر برسد، جایگزین‌های آن بتوانند به دوام این صادرات سودآور برای کشور کمک کنند. ذکر این نکته ضروریست که در صورت حذف گاز فشرده از سبد سوخت ناوگان سبک، کشور نیاز به واردات بنزین خواهد داشت.
ذخایر عظیم گاز در ایران از مهم ترین دلایل توسعه گاز طبیعی در بخش‌های مختلف مصرف از جمله حمل و نقل است. علاوه بر این، امکان صادرات گاز، چه از طریق خط لوله و چه از طریق پایانه های ال‌انجی، چندان برای کشور میسر نیست. از این‌رو توسعه سوخت جایگزین گاز طبیعی به عنوان سوختی ارزان قیمت، علاوه بر جایگزینی با بنزین و تداوم صادرات آن، موجب کاهش هزینه حمل و نقل مردم می‌شود. از طرف دیگر بررسی‌ها نشان داده است که جایگزینی گاز به جای بنزین از طریق توسعه سیانجی، ارزش صادرات بنزین به جای گاز به بیش از دو برابر و معادل ۳.۱ میلیارد دلار در سال خواهد رسید [4].
جایگزینی سوخت‌های دیگر از جمله سیانجی با بنزین و گازوئیل سال‌هاست در مناطق مختلف دنیا مورد توجه قرار گرفته‌است، اما در کشور ایران علی‌رغم توسعه سریع سیانجی طی سال های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۰، دچار توقف و رکود شده است. برخی از دلایل توقف مصرف گاز طبیعی به‌عنوان سوخت جایگزین عبارتند از:
· تعداد کم جایگاه‌ها به ازای خودروهای موجود دوگانه‌سوز
· شلوغ بودن صف‌های سوخت‌گیری به دلیل تناسب نداشتن پراکندگی جایگاه‌ها
· عدم ارائه تسهیلات مالی جهت جایگزینی خودروی فرسوده با خودرو دوگانه‌سوز
· کوتاهی خودروسازها در ساخت مدل‌های جدید خودرو دوگانه‌سوز
در مجموع وجود یک مدیریت یکپارچه به‌منظور رونق بخشیدن به جایگزینی سوخت سیانجی بجای بنزین و حل مشکلات یادشده، بسیار ضروری و اولویت‌دار است. برای تأمین منابع این طرح‌ها نیز می‌توان از محل درآمد صادرات بنزین و همچنین مبلغی که پرمصرف‌های بنزین به علت مازاد مصرفشان می‌پردازند، هزینه کرد. بدین صورت یارانه پنهان بنزین در جهت کاهش مصرف بنزین خرج می‌شود و منفعت آن به همه مردم می‌رسد. مشابه این رویکرد را می‌توان در بخش‌های دیگری که وابستگی به بنزین را کم می‌کند نیز به کاربرد مثل توسعه حمل و نقل عمومی، افزایش بهره‌وری و فناوری اطلاعات.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1. گزارش پژوهشی «تخمین ابعاد کمی یارانه های آشکار و پنهان در نظام یارانه ای ایران»سازمان برنامه و بودجه، دی ماه 1397.
2. https://www.yjc.ir/00TfIJ.
3. https://www.donya-e-eqtesad.com/fa/tiny/news-3582331.
4. http://ayaronline.ir/1398/07/297055.html.