«راهنمای حقوقی شهروندان»
نویسنده: دکتر محسن اسماعیلی
ناشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول 1396
2جلدی 588 صفحه، 36000 تومان
****
می‌توان دوره مدرن را دوره حقوق نامید. این نامگذاری به دلیل اهمیتی است که برای حقوق قائل شده‌اند. نه اینکه در دوره پیشامدرن حقوقی در کار نبود. بود، اما محوریت نداشت. جایگاه اصلی را وظیفه، تکلیف و مسئولیت اشغال می‌کرد. از این روی، همیشه صحبت از وظایف انسان و تکالیف او به میان می‌آمد. اما اومانیسم چرخشی در این نگاه به انسان بود. انسان محور همه ارزش‌ها شد، از جمله اینکه از آن به بعد حقوق او اهمیت پیدا کرد و نه وظایف و مسئولیت‌های او. در واقع آنچه که وظیفه و تکلیف و مسئولیت یک انسان قلمداد می‌شود، در اصل حقوق یک انسان دیگر است که توسط آن شخص باید رعایت شود. به همین دلیل برخی از اندیشمندان، دوران پیشامدرن را دوره تکلیف‌محور و دوره مدرن را دوره حقوق‌محور نامیده‌اند.
با وجود چنین وضعی، این امر بدین معنا نیست که همه افراد انسانی از حقوق خاص خود باخبر شده‌اند. وجود حقوق و آگاهی از آن به موازارت هم پیش نرفتند و حتی می‌توان ادعا کرد نوعی رابطه نامتوازن میان آنها برقرار بوده. بدین صورت که هر چه حقوق انسان‌ها بیشتر و بیشتر می‌شد، آگاهی افراد از آنها کمتر و کمتر می‌شد. برای مثال امروزه چه کسی از حقوق خود در زمینه مسافرت هوایی یا خرید و فروش کتاب باخبر است؟! تقریبا هیچ‌کس. در سایر زمینه‌ها نیز اگر فرض بگیریم کسی از حقوق خود اگاه است، صرفا حداقل‌ها را می‌داند که بسیار معدود هستند. اما علت این بی‌خبری چیست؟
به‌طور کلی آن‌قدر ماده قانونی و تبصره وجود دارد که هر کسی بخواهد حقوق خود را در حوزه‌های گوناگون زندگی بداند، باید زندگی خود را کنار بگذارد و صدها جلد کتاب حقوقی مطالعه کند. البته این اشتباه است که کسی گمان کند کثرت مواد قانونی تنها مشکل ما در زمینه آشنایی با حقوق است. مشکل بزرگتر بعدی زبان فنی و تخصصی مواد قانونی است. واژگان و اصطلاحات و عبارت‌های قانونی به قدری از فهم متعارف دور است که حتی اگر کسی آنها را با دقت بخواند چیزی دستگیرش نمی‌شود. برای مثال تعریف ساده بیع یا همان خریدوفروش را در ماده 338 قانون مدنی در نظر بگیرید: «بیع عبارت است از تملیک عین به عوض معلوم.» برای کسی که به‌طور تخصصی حقوق نخوانده باشد، تقریبا تمام واژه‌های این عبارت مبهم است. این درحالی‌ست که ما این عمل را هر روز بارها و بارها خیلی ساده انجام می‌دهیم، اما معنای حقوقی آن برای ما بسیار پیچیده است. بیشتر مواد قانونی از این هم پیچیده‌تر است؛ برای مثال ماده 1242 «قیم نمی‌تواند دعوای مربوط به مولی‌علیه را به صلح خاتمه دهد مگر با تصویب مدعی‌العموم.» همچنین ماده 416 قانون مدنی: «هر یک از متعاملین که در معامله غبن فاحش داشته باشد، بعد از علم به غبن می‌تواند معامله را فسخ کند.» کمتر شهروندی از خیار غبن چیزی می‌داند. اصلا خیار غبن یعنی چه؟ این درحالی‌ست که خیار غبن یکی از مهمترین و کاربردی‌ترین «آپشن‌های» حقوقی در همه معاملات است.
در هر صورت، این زبان گنگ حایل و مانع بزرگی میان افراد و آگاهی از حقوق‌شان است. در این میان واسطه‌هایی هم هستند که می‌توانند کمک کنند مردم هم از حقوق خود باخبر شوند و هم از آن برخوردار شوند؛ برای مثال وکلا و مشاوران حقوقی. اما هزینه‌های مشاوره یا وکالت به‌قدری سنگین است که برای عموم افراد مقدور نیست که در هر مسئله حقوقی جزئی به سراغ وکیلی بروند. با توجه به این شرایط یکی از بهترین و به‌صرفه‌ترین گزینه‌های کمکی، کتاب‌هایی است که به عنوان راهنمای حقوقی شهروندان نوشته می‌شوند. اما چنین کتاب‌هایی باید دو ویژگی داشته باشند: اول اینکه به زبان ساده و روشن مطلب را توضیح دهند. دوم اینکه مواد قانونی پرکاربرد و مبتلی‌به را بیان کنند. این کتاب با همین دو ویژگی منبع مناسبی است برای راهنمایی شهروندان تا با حقوق خود در زمینه‌های مختلف به‌خوبی آشنا شوند. برای این منظور روش بسیار خوبی هم انتخاب شده است. بدین صورت که همه مطالب در قالب پرسش و پاسخ ارائه شده تا خواننده با توجه به مسائلی که دارد پاسخ مناسب را دریابد. به عبارت دیگر، مواد قانونی نه با همان لفظ و نثری که به آن نگاشته شده‌اند، بلکه به زبان متعارف امروزی به عنوان پاسخ‌هایی برای پرسش‌های حقوقی بازنویسی شده‌اند. برای مثال به این مسئله توجه کنید:
پرسش: همسایه‌ای داریم که همیشه در پارکینگ آپارتمان باعث مزاحمت می‌شود و اقدام به خالی کردن باد لاستیک ماشینم می‌کند. چطور می‌توانم از طریق قانونی پیگیری کنم؟
پاسخ: طبق ماده 677 قانون مجازات، هر کس عمدا مال متعلق به دیگری را تخریب یا به هر نحو کلاً یا بعضاً تلف کند یا از کار بیندازد، به حبس از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد. بنابراین می‌توانید، علیه همسایه مزاحم، در دادسرای محل سکونت خود تحت عنوان «جرم مزاحمت» شکایت کنید.
همان‌طور که از این نمونه می‌توان حدس زد، خواننده تیزهوش بیش از پرسش‌ها و پاسخ‌ها می‌توان از این کتاب مطلب به‌دست آورد؛ زیرا هم پرسش‌ها و پاسخ‌ها این قابلیت را دارند که به دیگر موارد مشابه نیز تعمیم داده شوند و هم آزار همسایه‌ها منحصر به پنجر کردن چرخ‌های خودرو نیست و در این زمینه‌ها خلاقیت شگرفی دارند. بنابراین با توجه به این موارد، ارزش و محتوای کتاب چند برابر می‌شود.
این اثر منبع مناسبی است برای همه مسائل حقوقی فردی، خانوادگی و اجتماعی. همچنین برای کسانی که درگیر انواع معاملات هستند و نیز حتی برای خود وکلا و مشاوران حقوقی نیز خالی از فایده نیست. در این کتاب تقریبا تمام مسائل مربوط به زندگی شهری گنجانده شده است؛ ازدواج، طلاق، حضانت فرزند، رهن و اجاره و خریدوفروش منزل، همسایگی و آپارتمان‌نشینی، امور ثبت، بیمه، انواع وکالت، اسناد، وصیت و ارث، مسائل گوناگون مربوط به خودرو و... .
این آگاهی حقوقی نه فقط برای حل شدن مسائل مفید است، بلکه کمک بزرگی است برای اینکه بسیاری از مشکلات هم از اساس ایجاد نشود. چراکه بسیاری از مشکلات حقوقی به این دلیل رخ می‌دهد که طرفین ماجرا از قوانین مربوطه بی‌خبرند و نمی‌دانند دقیقا با این تصمیم و اقدامی که به آن مبادرت کرده‌اند چه تبعات حقوقی غیرمنتظره‌ای بر سرشان نازل می‌شود.
*دکترای فلسفه