«اسطوره، ادبیات و هنر»
نویسنده: ابولقاسم اسماعیل پور مطلق
ناشر: چشمه، چاپ اول 1398
386 صفحه، 58000 تومان
****
وقتی سخن از اسطوره به میان می‌آید، ذهن اغلب به یاد باورهایی می‌افتیم که غیر واقعی هستند و به صورت داستانی روایت شده‌اند. امروزه اما، برای رهیافتی کارآمد به جهان اسطورهها به جای پرداختن به خود آنها، این نظریه‌های اسطوره‌هاست که باید مورد بررسی قرار داد. نظریه اسطورهها نیز قدمتی دیرینه دارد و سابقه آن تا یونان باستان می‌رسد. اما شکل علمی شده و کارآمدتر آن قدمتی کمتر از دو سده دارد و نهایتا به نیمه دوم قرن نوزدهم برمی‌گردد که به مدد رشته‌های تخصصی جدید، نظریه هایی علمی شده از اسطورهها مطرح شدند. این رشته‌ها که حوزه‌هایی وسیع از علوم انسانی (روان‌شناسی؛ جامعه‌شناسی، انسان‌شناسی و...) و همچنین هنر را در بر می گیرد. یکی از مهمترین این نظریه ها میان اسطوره و ادبیات است.
اسطوره و ادبیات به اشکال گوناگون با یکدیگر در ارتباط بوده‌اند. یکی از رایج ترین اشکال این رابطه نیز استفاده از اسطوره ها در آثار ادبی است در هنر و ادبيات هر گوشه‌ای از جهان می‌توان ردپای این اسطورهها را ديد. از بوکاچیو و دانته و شکسپیر گرفته تا ژید، جویس و کوکتو و... که از اسطوره ها به اشکال گوناگون در آثارشان بهره برده اند.
کتاب «اسطوره، ادبيات و هنر» به قلم ابوالقاسم اسماعيل‌پور مطلق که اخیرا به همت نشر چشمه منتشر شده اثری است که کوشیده بازتاب اسطوره در ادبيات و هنر را بررسي كرده و نتایج آن را از جنبه های مختلف پیش روی مخاطبان بگذارد. نویسنده کتاب ابوالقاسم اسماعيل‌پورمطلق، اسطوره‌شناس و استاد دانشگاه صاحب تألیفاتی گوناگون در این حوزه است که در این میان می توان به گفتگوی بلند او با استاد جلال ستاری اشاره کرد که در خلال آن گفتگو به جوانب مختلف اسطوره و اسطوره‌شناسی پرداخته شده و یکی از چهره های نامدار ما در این حوزه قرائت خود از مفهوم اسطوره را بيان مي‌كند.
اسماعیل پور مطلق کتاب «اسطوره، ادبيات و هنر» را با پیشگفتاری کوتاه آغاز می کند که اشاره ای گذرا به کلیات مباحث مطرح درکتاب و ساختار و تقسیم بندی فصول دارد.در این پیشگفتار درباره چیستی و چگونگی حضور اسطورهها در ادبيات و هنر می نویسد: «اسطوره از جنبه‌هاي گوناگون ادبيات و هنر و شاخه‌هاي پرشمار آنها مايه‌ور است و ژانري بينارشته‌ای است كه گستره پهناوری از حماسه، تراژدی، ادبيات نمايشيی، شعر، نگارگری و تنديسگری را در روزگاران گذشته دربر می‌گرفته و در روزگار كنوني هم افزون بر آنها در هنر هفتم بسی تأثيرگذار و نافذ بوده است.»
متن اصلی کتاب در سه بخش تدارک دیده شده که عناوین آنها به ترتیب عبارتند از «اسطوره و اسطوره‌شناسي»، «اسطوره و ادبيات» و «اسطوره و هنر» . نویسنده در بخش اول کتاب به تبیین مقدمات بحث همانند چیستی اسطوره و جنبه های مختلف اسطوره‌شناسي پرداخته است. در این بخش که کوشیده شده مفاهیم آغازین در شناخت اسطوره پیش روی مخاطب قرار گیرد و به پاره ای از پرسش‌هاي مقدماتی كه درباره اسطورهها مطرح است، پاسخ داده شود بخصوص این تصور رایج در میان عامه که اسطورهها و افسانه‌ها را با یکدیگر همانند فرض می کنند. به هر روی اسماعیل پور مطلق اسطوره شناسی را به عنوان دانش میان رشته ای دانسته و در ساحت ادبیات و هنر آن را نوعی ژانر ارزیابی می کند و در رهگذر گفتارهایی همانند چشم‌اندازهاي نقد اسطوره‌شناختي، افسانه‌هاي اسطوره، تبيين معاني افسانه و اسطوره و تفاوت آنها، اسطوره آداپا، نخستين انسان، اسطوره دمتر-پرسفونه و اسطوره تولد بودا، مباحث اسطوره‌شناختي و همچنین جنبه های نظري اسطوره را مورد بررسی قرار داده است.
گفتارهای بخش دوم كتاب از پيوند اسطوره، حماسه و ادبيات شکل گرفته‌اند گفتار ابتدايي اين بخش درباره شخصيت‌هاي اساطيري «شاهنامه» و ريشه‌هاي هند و ايراني آنهاست. شاهنامه گذار از اسطوره تا حماسه، دگردیسی سه شخصیت، اسطوره آسمان پیمایی کی کاووس، رستم و ایندارا، آشیل اسفندیار و هکتور- رستم در ایلیاد و شاهنامه، اسطوره کی خسرو، حماسه ملی هادینگوس و همچنين به بررسي تطبيقي شخصيت‌هاي اساطيري- حماسي با همتاهاي يوناني آنها پرداخته شده است. آنچه نقطه قوت کتاب حاصل محسوب می شود، رویکرد بومی نویسنده به اسطوره و ادبیات ایران و شرق (آسیاست). به همین دلیل خواننده کتاب هم با مهمترین چهره های اسطوره ای تاریخ ایران باستان آشنا شده و شاهد چگونگی بازتاب آنها در شاهنامه هستیم.
پيوند اسطوره و هنر بخش سوم و پایانی کتاب را تشکیل می دهد. اسماعیل پور مطلق در اين بخش نخست جنبه‌های مختلفت تعامل میان اسطوره و هنر، هم از منظر درونی و هم از ابعاد بیرونی را مورد توجه قرار می دهد. در ادامه به سراغ کاربرد های اسطوره و اهمیت شناخت آن در گونه‌ای از رویکردهای نقد جدید رفته و نقد اسطوره‌شناختي هنر را مورد توجه و واکاوی قرار می دهد. نظریه ای در نقد که برآمده از نگاه بینا رشته ای به اسطوره شناسی است و برای ارزیابی و شناسایی ویژگی ها و ارزش آثاری که دارای بن‌مايه‌های اساطيری هستند، استفاده می شود.
علاقه نویسنده به فرهنگ و هنر مانوی گفتارهایی خواندنی در انتهای کتاب در پی داشته است. اگرچه مانویت در ایران، به عنوان یک دین، به دلایل مختلف در طول تاریخ رنگ باخته و از میان رفته است اما همچنان می توان رد یادگارهایی از آن را بر فرهنگ و هنر ایران باستان مشاهده کرد؛ درآمدي بر هنر مانوي ، زیبایی شناسی در هنر و ادبیات مانوی، بازسازي ارژنگ ماني و اسطوره ماه در نگاره‌هاي مانوي از جمله گفتارهایی است که حاصل واکاوی نویسنده در هم آوازی اسطوره و هنر مانوی در این کتاب است.
سرانجام در گفتار پایانی کتاب نویسنده به بحث درهم‌آميزي زمان و مكان و اسطوره‌سازي در هنر می پردازد. البته این بحث در خلال بررسی آثار مسعود عربشاهی (يكي از هنرمندان معاصر) انجام شده است. عربشاهی نگارگری است چیره دست که به زعم نویسنده کتاب کارش نوعی اسطوره سازی است، به هرروی عربشاهی در آثارش که حاصل شکلی از در هم ریختگی زمانی و مکانی است به نوعی اسطوره سازی دست یافته که نویسنده متقد است رمز ماندگاری آثار او شده است، در انتهای کتاب تصاویری از نگاره های این هنرمند معاصر نیز منتشر شد است.
در روزگار رونق ترجمه در حوزه های مختلف هنری و یا علوم انسانی و منابع نظری، کتاب «اسطوره، ادبيات و هنر» به عنوان اثری تألیفی در یکی از حوزه های تخصصی که کمتر بدان پرداخته می شود، با توجه به اینکه اسطوره و هنر و ادبیات این سرزمین را مورد توجه و واکاوی قرار داد، فرصتی است که علاقمندان که نباید از آن غافل شوند.