«مرگ وزیر مختار»؛ یوری نیکلایویچ تینیانوف؛ ترجمه مهدی سحابی؛ نشر ماهی سفارتخانه شوم!

حمیدرضا امیدی‌سرور،   3980221174 ۲ نظر، ۰ در صف انتشار و ۰ تکراری یا غیرقابل انتشار

درباره حاشیه و متن ماجرای اشغال سفارت آمریکا توسط دانشجویان در 13 آبان 1358 زیاد گفته شده است، اما در این فقره آمریکایی‌ها تنها نبوده‌اند! قریب به دو سده پیش از این، سفارت روسیه نیز مورد تهاجم مردم خشگین ایرانی قرار گرفت؛ اما اگر در حمله به سفارت آمریکا کارکنان آن گروگان گرفته شدند، در حمله به سفارت روسیه، کارکنان آن به شکلی ناباورانه قتل و عام شدند

سفارتخانه شوم!

«مرگ وزیر مختار» 

اثر: یوری نیکلایویچ تینیانوف

ترجمه: مهدی سحابی

ناشر: ماهی، چاپ اول ناشر 1397

568 صفحه، 47000 تومان

 

***

 

درباره حاشیه و متن ماجرای اشغال سفارت آمریکا توسط دانشجویان در 13 آبان 1358 زیاد گفته شده است، اما در این فقره آمریکایی‌ها تنها نبوده‌اند! قریب به دو سده پیش، سفارت روسیه نیز مورد تهاجم مردم خشگین ایرانی قرار گرفت؛ اما اگر در حمله به سفارت آمریکا کارکنان آن گروگان گرفته شدند، در حمله به سفارت روسیه، کارکنان آن به شکلی ناباورانه قتل و عام شدند.

 این ماجرا که در زمان فتحعلی شاه رخ داد؛ در ابتدا گرچه سیاسی به نظر نمی رسید، اما واکنش تند و خونین مردم، به طور ناخداگاه ریشه در کینه‌ای دیرینه از این همسایه فرصت طلب شمالی داشت که به واسطه  سالها جنگ نابرابر اما دلیرانه عباس میرزا با سپاهیان روس شعله ور شده بود. جنگی که در نهایت  علاوه بر جداکردن بخشهایی از ایران، طرف روس هزینه‌های  اشغالگری های خود را نیز با دو پیمان کاملا یک طرفه بر مردم ایران تحمیل کرده بود.

جالب اینکه سفیر کبیر روس در زمان حمله مردم ایران، کسی نبود جز گریبایدوف یعنی گفتگو کننده ارشد طرف روس در جریان صلح با عهدنامه حقارت بارِ ترکمن چای بعد از جنگ های ایران با این کشور. اما اگر گریبایدف در جریان معاهداتش با طرف ایرانی، گل کاشت و به دلیل دستاورد پر سودش برای حکومت، چهل هزار روبلی دستخوش گرفت،  در این ماجرا حواذث به شکلی پیش رفت که سرش را بر باد داد.

 رمان «مرگ وزیر مختار» اثر یوری نیکلایویچ تینیانوف با  ترجمه مهدی سحابی که به همت نشر ماهی منتشر شده، رمانی است درباره زندگی همین شخصیت که از جمله ادبای معروف قرن نوزدهم روسیه نیز محسوب می شود.

چه شد که گریبایدوف در تهران با چنین سرنوشتی روبه‌رو شد؟ در سفارت روس چه رخداد که مردم خشمگین ایرانی بدان چنین حمله ور شدند؟ و بسیاری سوالات دیگر درباره این ماجرای تاریخی که یکی از جذاب‌ترین بخش های این رمان را تشکیل می دهد. تینیانوف در «مرگ وزیر مختار» تنها به این ماجرا بسنده نکرده است بلکه در قالب رمانی داستانگو و مستند به روایت زندگی  گریبایدوف از تولد تا مرگ پرداخته است.

گریبایدوف در خانواده‌ای مرفه زاده شده بود، با اینکه اهل ذوق و ادب بود به نیروی سواره نظام روس‌ها پیوست. با این حال در هیچ جنگی رسما شرکت نکرد. در کسوت نظامی نیز زندگی پرفراز و نشیب داشت، زمانی به دلیل ارتباط با دکابریستها به زندان افتاد و زمانی دیگر از زندان آزاد شد و ترفیع گرفت.

به هر حال مهمترین مرحله از زندگی او زمانی است که سرپرستی گروه مذاکرات صلح را در معاهده ترکمان‌چای برعهده گرفت،  تزار که از نتیجه کارش راضی بود، مدتی بعد او را به عنوان وزیر مختار به ایران فرستاد تا پیگیر اجرای معاهده ترکمان چای باشد. اما او هر چه مذاکره تدبیر نشان داد و موفق بود، در این سِمت ناکام بود!

گریبایدوف در تهران دریافت که برحی از زنان گرجی در منازل رجال ایرانی به سر می‌برند، او طبق مفاد ماده سیزده عهدنامه ترکمان چای آنان را اسیر خودانست و از دولت ایران درخواست استرداد آنان را کرد. او به مدد یکی از خواجه سرایان حرم‌سرای فتحعلی شاه، که در خانه‌های اشراف آمده و شد داشت، به جستجو و مطالبه زنان گرجی پرداخت. سرانجام ماجرای  حضور دو زن گرجی تازه مسلمان در سفارت روس، آتش خشم  مردم ایران را که به واسطه شکست هایی در جنگهای با روسیه  و عهدنامه ترکمان ‌چای، در آستانه انفجار بودند، شعله‌ور ساخت و آنها به سفارت روسیه حمله کردند و ...

مولف کتاب تیتیانوف نویسنده و پژوهشگری فرمالیست بود که دوران اوج فعالیتش به دهه بیست میلادی برمی‌گردد که از پیشروترین پژوهشگران فرمالیست دوران خود بود.  این نویسنده آثاری در حوزه نقد و نظریه ادبیات نوشته است، آثار کوتاه و بلند داستانی نیز در کارنامه‌اش دیده می شود. «مرگ وزیر مختار» از معروف ترین آثار اوست که داستانی بیوگرافیک محسوب می شود. او بعدها نوشتن اثری درباره پوشکین را به این سبک و سیاق آغاز کرد اما مرگ زودهنگامش در سال 1943 (زمانی که هنوز به پنجاه سالگی نرسیده بود) باعث ناتمام ماندن این اثر شد.

کتاب «مرگ وزیر مختار» صرف نظر از جذابیت‌های مضمونی آن برای مخاطبان به دلیل آنکه که به زندگی یک سیاستمدار و ادیب می پردازد، مشخصا برای خواننده‌ای فارسی زبان بیش از دیگر خوانندگان دارای جذابیت است، چرا که در آن گوشه هایی از تاریخ معاصر ایران روایت شده است و پاره‌ای شخصیت‌های مهم تاریخی نیز حضوری ملموس و پذیرفتنی دارند. برای نمونه عباس میرزا شاهزاده دلیر ایرانی که نویسنده در حین پرداختن به ماجراهای عهدنامه ترکمان چای تصویری در خور از او ارائه کرده است. جالب اینکه تیتیانوف نسبت به مردم ایران نیز نگاهی خوش بینانه و کم و بیش توام باهمدلی دارد، او به عنوان نویسنده‌ای روس در این کتاب نگاهی یکسویه و از بالا به پایین نسبت به آنان نداشته و  تصویری زنده و واقع بینانه از آنها در داستان ارائه شده است.

در آخر باید اشاره ای داشته باشیم به ترجمه کتاب که توسط مهدی سحابی که از زبان فرانسه انجام شده است. سحابی این کتاب را که جزو اولین ترجمه هایش (در میانه دهه پنجاه)  محسوب می شود،  به نیت انجام بازنگری اساسی در متن به نشر ماهی سپرد. متاسفانه به دلیل مرگ غیرمنتظره سحابی این مهم توسط خود او  انجام نشد. اما حضور ناشری حرفه‌ای با رویکردی مبتنی بر کارشناسی در بازنشر آثاری که پیشتر منتشر گردیده، باعث شد تا با کتابی  متفاوت با چاپ نخست آن (چنان که مرحوم سحابی در نظر داشت انجام دهد) روبه رو شویم. این کتاب نه تنها توسط ویرایش‌گران دقیق نشر ماهی از نو ویراسته شده، بلکه بخشهایی که لازم بوده به نظم درآمده، همچنین جاافتادگی هایی در متن بوده که توسط آبتین گلکار از زبان اصلی به فارسی در آمده  است.

بدین ترتیب نشر ماهی برخلاف بسیاری از ناشران که در موقعیت های مشابه همان متن قدیمی را منتشر می‌کنند (تازه اگر غلط‌هایی تازه به آن راه نیابد!)، کتابی ویراسته و پیراسته را منتشر کرده‌ که خورند مخاطبان امروز است.