به گزارش الف، وزارت خارجه در سالی که گذشت فراز و نشیب های فراوانی را پشت سر گذاشت. تقریبا اوائل سال گذشته بود که دونالد ترامپ از برجام خارج شد و تحریم های تعلیق شده ایران را دوباره برگرداند. بعد از این اتفاق، وزارت خارجه درگیر مذاکرات طولانی با اتحادیه اروپا در زمینه های مختلف شد که در نهایت خروجی آن رونمایی از اینستکس بود. در اواخر سال هم محمدجواد ظریف بدلیل برخی ناهماهنگی ها در جریان سفر بشار اسد به ایران از منصب خود استعفا داد و در روزهای آخر اسفند نیز وزیر خارجه به همراه رئیس جمهور به عراق سفر کرد. در ادامه تلاش شده تا این محورها به طور مفصل تر توضیح داده شوند.
خروج ترامپ از برجام و آغاز مذاکرات برای حفظ برجام
برجام را بدون شک می توان ماحصل روی کار آمدن حسن روحانی در انتخابات 92 و رسیدن محمدجواد ظریف به وزارت خارجه دانست. به عبارتی بهتر توافق هسته ای تنها دستاورد جدی دولت اعتدال در عرصه سیاست خارجی بوده است(فارغ از داده و ستانده های آن). به همین دلیل بود که خروج آمریکا از توافق هسته ای، دولت و وزارت خارجه را در سال 97 با چالش جدی روبه رو کرد.
روز 18 اردیبهشت، دونالد ترامپ رسماً خروج آمریکا از توافق هسته ای را اعلام کرد. برجام حاصل مذاکرات طولانی با وزرای خارجه گروه 1+5 بود که در نهایت در قالب قطعنامه 2231 نیز ظاهراً به تثبیت رسیده بود. اما دونالد ترامپ از زمان آغاز رقابت‌های انتخاباتی ریاست جمهوری در آمریکا وعده بود حتماً توافق هسته ای با ایران را کنار خواهد گذاشت. پیرو خروج ترامپ از برجام، تحریم‌های تعلیق شده دوباره مرحله به مرحله و به فاصله 90 و 180 روز اجرایی و عملیاتی شد. این تحریم ها مرتبط با نفت، فروش هواپیما، خودروسازی، ارز، طلا و ... بود.
حسن روحانی بعد از اعلام خروج امریکا از برجام در گفت‌وگوی تلویزیونی با بیان اینکه برجام توافقی بین‌المللی و مورد تایید سازمان ملل بود، تصریح کرد:... امریکا بگوید از زمان توافق هسته‌ای تا امروز چه زمانی به همه تعهدات خود عمل کرده بوده است؛ جز چند امضا و چند بیانیه، آیا هرگز به نفع مردم ایران و در چارچوب تعهدات برجام عمل کرده بودند یا نه؟
روحانی در ادامه گفت: ...از یک نظر متاسفم که مردم امریکا که مردم بزرگی هستند، گرفتار زمامدارانی شده‌اند که حیثیت آنها را زیر پا گذاشته است و از طرفی خوشحال هستم که یک موجود مزاحم از برجام خارج شده است.
محمد جواد ظریف هم به تصمیم دونالد ترامپ واکنش نشان داد و در توئیتر نوشت: «در پاسخ به نقض‌های مداوم آمریکا و خروج غیرقانونی این کشور از توافق هسته‌ای، طبق دستور رئیس‌جمهور روحانی، من تلاشی دیپلماتیک را پیش خواهم برد تا بررسی کنم که آیا دیگر اعضای برجام می‌توانند منافع کامل را برای ایران تضمین کنند یا نه. نتیجه، پاسخ ما را مشخص خواهد کرد.»
مذاکرات طولانی با اروپایی ها؛ زیاده خواهی تمام نشدنی و فعلاً ثبت اینستکس
با خروج ترامپ از برجام، مذاکرات با اروپایی ها آغاز شد. در واقع قرار بود بدلیل تعهد ایران به توافق هسته ای و بازگشت تحریم های ثانویه، راهی برای تامین منافع ایران در نظر گرفته شود. اما اروپایی ها از همان ابتدا ثابت کردند نه تنها در برداشتن گام هایی جهت تامین منافع ایران دچار تعلل و سختی هستند بلکه همصدا با رئیس جمهور آمریکا خواستار از بین بردن مولفه های قدرت ایران هستند. به همین دلیل بود که اروپایی ها از لزوم مذاکره و پذیرش تعهدات جدید در زمینه برنامه هسته ای و موشکی ، نقش منطقه ای و ... سخن می گفتند.
اما بالاخره بعد از حدود 9 ماه، اروپایی ها از سازوکار خود برای ادامه مبادله اقتصادی با ایران رونمایی کردند.
روز 11 بهمن ماه بود که خبر ثبت رسمی مکانیسم مالی حمایت از تبادلات تجاری با ایران توسط سه کشور آلمان، انگلیس و فرانسه منتشر شد.
اگر چه مشخص نیست این مکانیسم چه زمانی عملیاتی شود اما ظاهراً ابتدا باید یک شرکت بدهکار به ایران، مبلغ بدهی خود را به اینستکس پرداخت کند و سپس کالاهای مورد نیاز به ایران صادر خواهد شد.
این سازوکار هیچ تمهیدی در مقابل تحریم های روزافزون آمریکایی ها در نظر نگرفته؛ این در حالی است که در ابتدای مذاکرات با اروپایی‌ها، صحبت از مسدود شدن تحریم‌های ثانویه آمریکا بود. با توجه به این شرایط تن دادن به کانال اینستکس با چنین مختصاتی نه تنها بعید است آورده ای برای ایران به همراه داشته باشد بلکه موجب تحمیل تعهدات جدیدی نیز خواهد شد.
جنجال استعفای ظریف
ساعات پایانی روز 6 اسفند، محمدجواد ظریف در اینستاگرام متنی منتشر کرد که حدود 30 ساعت، فضای سیاسی و رسانه ای کشور را تحت تاثیر قرار داد؛ برداشت همگان از این متن کناره گیری ظریف از منصب وزارت خارجه بود.
استعفا در زمانی رخ داد که بشار اسد بعد از مدت ها از زمان جنگ سوریه به تهران آمده بود و همان روز به دمشق بازگشته بود.
در ادامه این یادداشت آمده بود: بدون شک انتظار و خواسته اولیه از وزارت خارجه این است همیشه تحقق منافع و مصالح ملی را سرلوحه و مبنای فعالیت خود قرار دهد و این خواسته در درجه اول باید توسط شخص وزیر امور خارجه مراعات شود. آیا استعفای وزیر امور خارجه را می‌توان برآورده‌کننده این امر دانست؟
بعدها مشخص شد دلیل اصلی استعفا به ناهماهنگی های بوجود آمده در پاستور برمی گشت. اما بدون شک آن استعفا در آن مقطع زمانی اقدام منطقی و درستی نبود.
سفر روزهای پایانی به عراق
در حالی دولت اعتدال و دستگاه دیپلماسی تمام هم و غم خود را به تقویت ارتباطات با اروپایی ها اختصاص داده بود سفر پایان سال اعضای دولت را باید تحرکی جدی در راستای تقویت مبادلات اقتصادی بین دو کشور و بی اثر کردن تحریم ها ارزیابی کرد. به خصوص در این موقعیت که دولت ترامپ به شدت تلاش دارد تا حلقه محاصره علیه ایران را هر روز شدیدتر کند. تمام رسانه های جهان سفر روحانی به عراق را موفق و نشان دهنده دست بالای ایران در منطقه دانستند.
به خصوص اینکه دونالد ترامپ چندی قبل مجبور شده بود شب هنگام وارد عراق شود و در یک پایگاه نظامی آمریکایی مستقر شود اما روحانی در روشنایی و در روز آن هم به مدت سه روز در عراق حضور داشت. اما در این مدت کشورهای عربستان و آمریکا تلاش گسترده ای برای خنثی کردن اثرات این سفر داشته اند. به همین علت ضرورت دارد دولت و به خصوص وزارت خارجه در سال 98 توجه ویژه ای به تقویت ارتباطات با عراق داشته باشند.
در مجموع باید گفت دستگاه دیپلماسی در یک ساله گذشته بدلیل خروج ترامپ از برجام تحرکات فراوانی جهت نیل به توافق جدید با اروپایی ها داشت که منجر به نتیجه خاص و عینی نشد اما تقویت ارتباط با همسایگانی مثل عراق هر چند بسیار دیرهنگام صورت گرفت اما نکته مثبتی در روابط خارجی دولت بود.