«ساخت واقعیت اجتماعی»
نویسنده: جان ر. سرل
مترجم: میثم محمدامینی
ناشر: فرهنگ نشر نو، چاپ دوم 1396
304 صفحه، 30000 تومان
****
اگر به جهانی که در آن زندگی می‌کنیم از منظر علوم طبیعی بنگریم، محکم‌ترین واقعیت‌ها امور مادی و فیزیکی هستند. و اگر بخواهیم با ریزبینی مته به خشخاش بگذاریم، واقعیت‌های اساسی، اتم‌ها و ترکیبات آنها هستند. اما شیوه زیست اجتماعی ما با این نگاه فاصله دارد؛ آن هم فاصله بسیار. مهمترین و موثرترین چیزهایی که در زندگی می‌خواهیم یا از آنها احتراز می‌کنیم، امور مادی و فیزیکی نیستند. بیشتر انسان‌ها عاشق پول و فوتبال هستند. از دولت بدشان می‌آید و از ازدواج فرار می‌کنند. اینها چیزهای معدومی نیستند؛ زیرا امر معدوم اثرگذار نیست. اصلا چیزی نیست. شیء در ابتدا باید موجود باشد تا سپس مطلوب یا منفور افراد باشد. اما واقعیت این امور چه معنایی دارد وقتی که اینها و همانندشان ساختار مادی یا فیزیکی ندارند و از مولکول ساخته نشده‌اند؟ علوم طبیعی نمی‌توانند هیچ پاسخ رضایت‌بخشی به این پرسش بدهند. اساسا حتی نمی‌توان آنها را با این‌گونه علوم فهمید. برای تبیین واقعیت آنها باید راه دیگری در پیش گرفت.
این مسئله از سالیان دور اذهان برخی از فیلسوفان را به خود معطوف کرده بود. هر کدام از آنان مسیر خاصی را پیمودند تا به پاسخ قانع‌کننده‌ای دست پیدا کنند. جان سرل نیز یکی از آنهاست که می‌خواهد نظریه‌ای کلی و کامل درباره همه واقعیت‌های اجتماعی ارائه کند که سازوکار آنها را همه‌جانبه توضیح دهد؛ یعنی ساختار منطقی، ایجاد، دوام و سلسله‌مراتب آنها را تبیین کند. دیدگاه او امروزه شهرت جهانی یافته و مناقشاتی به همان گستردگی را برانگیخته است. سرل نظریه خود را به طور مبسوط در همین کتاب شرح می‌دهد و از آن دفاع می‌کند. مبنای سرل پذیرفتن اعتبار کلی و مبنایی علوم طبیعی است و بر این اساس می‌خواهد در جهانی که واقعیت مبنایی آن را اتم‌ها تشکیل می‌دهند، جایی برای ورزش و پول و طلاق و انتخابات فراهم کند. به تعبیر خودش، او نظریه‌ای ارائه می‌کند «که نه‌فقط ساختار پول، بلکه ساختار ازدواج و دارایی و استخدام و اخراج و جنگ و انقلاب و مهمانی و دولت و جلسه و اتحادیه و مجلس و شرکت و قانون و رستوران و تعطیلات و وکیل و استاد و پزشک و شهسوار سده‌های میانه و مالیات را توصیف می‌کند.»
علاوه بر درآمد کوتاه و نتیجه‌گیری فشرده، کتاب از نه فصل تشکیل شده است. سرل مباحث را به تدریج و پله پله می‌چیند تا مسئله را گام به گام حل کند. به همین دلیل، نظریه خودش را به‌طور مفصل در فصل‌های اول تا ششم مورد بحث قرار می‌دهد. در ابتدا، سرل امور واقعی را دو دسته می‌کند: امور واقع ابتدایی و امور واقع نهادی. دسته اول مطلقا مستقل از انسان‌هاست؛ مانند سنگ و درخت و مولکلول و کهکشان. دسته دوم چیزهایی است که وابسته به انسان‌هاست به‌طوری که اگر انسانی وجود نمی‌داشت، هیچ خبری هم از آنها نبود؛ مثل پول، انتخابات، دولت، دادگاه، پرونده، مجازات، مالیات، رشوه، اختلاس. وجه نامگذاری دسته اخیر این است که وابسته به نهادهای بشری هستند؛ یعنی برای مثال پرونده کیفری از این جهت یک واقعیت نهادی نامیده می‌شود که نهاد بشری قانون، حقوق یا دادگستری در کار است. امور واقع نهادی با امور واقع ابتدایی درآمیخته‌اند. اولی در دومی غوطه‌ور است. از این رو لازم است در باب تمایز آنها ایضاحاتی صورت گیرد. برای این منظور، سرل انواع گوناگونی از تقسیمات را درباره امور واقع نهادی گوشزد می‌کند. این تقسیمات و دیگر مباحث، مقدماتی هستند که سرل در نهایت نظریه خود را بر اساس آنها بنا می‌نهد.
البته پیش از سرل نیز اندیشمندان بزرگ علوم اجتماعی همچون امیل دورکهایم، ماکس وبر، گئورگ زیمل، پیر بوردیو و حتی یورگن هابرماس به هستی واقعیت‌های اجتماعی توجه کرده‌اند، اما سرل توضیح می‌دهد که نقص بزرگی در کار آنان بود. یکی از نواقص نظریات آنها این بود که از پیش، زبان را فرض می‌گرفتند و از نقش مقوّم و سازنده آن در ساختن واقعیت‌های اجتماعی غافل بوده‌اند. سرل فصل سوم را به نقش زبان و کارکرد آن در شکل‌گیری واقعیت‌های نهادی اختصاص داده است.
تمام مباحث سرل مبتنی بر تقسیم امور جهان به امور واقع ابتدایی و امور واقع نهادی است. بنابراین هرگونه تشکیکی که در دسته اول صورت گیرد، کل مباحث فرومی‌ریزد؛ چیزی که نزد برخی از فیلسوفان معاصر همچون پست‌مدرن‌ها و پراگماتیست‌ها دیده می‌شود. به همین دلیل سرل در دو فصل هفتم و هشتم از وجود واقعیت مستقل از انسان‌ها دفاع می‌کند؛ واقعیتی که ملاک صدق باورهای ماست و گزاره‌های صادق در تطابق با آن صادق هستند. از این‌جا پای نظریه مطابقت در صدق نیز به میان می‌آید و سرل در فصل پایانی از این دیدگاه معرفت‌شناختی، همانند دیدگاه هستی‌شناختی، دفاع می‌کند. سرل به‌طور کلی طرفدار پروپا قرص رئالیسم هستی‌شناختی و نظریه مطابقت در صدق است. علاوه بر این، نظریه او در باب واقعیت اجتماعی در نهایت مبتنی بر این دو است. اینها باعث شده که فصول پایانی کتاب را به اثبات و دفاع از آنها اختصاص دهد، به‌ویژه این‌که در دوره معاصر با ظهور انواع مکاتبی که قائل به نسبی‌گرایی هستند، این دو دیدگاه زیر سوال رفته‌اند. طبیعی است فیلسوفی که بخواهد نظریه‌ای مبتنی بر آنها ارائه کند، لازم است که به آنها نیز بپردازد. کمیت و کیفیت این سه فصل نیز به‌گونه‌ای است که ارزش جداگانه‌ای دارد و مزیت دیگری به‌شمار می‌آید و بر ارزش کتاب می‌افزاید.
ارزش دیگر این اثر در این است که در آن اشاره‌هایی به امور سیاسی دیده می‌شود. اگرچه این نکته‌ها اندک هستند اما پیامدهای آنها برای سیاست اصلا کم نیست. خواننده و پژوهشگر هوشمند می‌تواند چیزهای اساسی زیادی در این زمینه استنباط کند. علاوه بر سیاست می‌توان به همین صورت درباره اخلاق، زبان، ادبیات، هنر و بسیاری موضوعات ناگفته دیگر مطالبی اساسی آموخت. به‌طور کلی فرهنگ با همه کلیت و گستردگی آن در این حیطه جای می‌گیرد. بنابراین این کتاب را باید در یک کلیت بزرگتر دید. به نظر می‌رسد که در این‌جا حتی می‌توان سخن از کلیت زندگی به میان آورد.
انسان‌ها غالبا از درک ژرف و درست آن‌چه در زندگی انجام می‌دهند و آن‌چه با آن مواجه می‌شوند، غافلند. برای مثال خودرو چیست؟ و چرا در ایران چنین مطلوبیت و محبوبیتی دارد؟ خودرو ابزاری است که از قطعاتی فلزی و پارچه‌ای و پلاستیکی تشکیل شده است. این واقعیت فیزیکی آن است. اما افراد چه چیزی در آن می‌یابند که آن را این‌قدر مطلوب می‌دانند؟ واضح است که معنایی بیش از واقعیت فیزیکی‌اش در آن درک می‌کنند. اما این معنا از کجا آمده، چرا آمده، چگونه ساخته شده و سازوکار بقا و دوام آن چیست؟ فهم این مسائل برای کسی که می‌خواهد "زندگی بررسی‌شده" داشته باشد، مهم است. چه بسا فهم اینها به آزادی ما از چنبره تکنیک و مصرف کمک کند. ما برده طبیعت فیزیکی نیستیم؛ ما اسیر فرهنگیم و در بند ساخته‌های ذهنی خودمان. نظریه سرل به این نوع مسائل هم ربط پیدا می‌کند. اساسا مباحث سرل در این کتاب از این قابلیت برخوردارند که در همه علوم انسانی به کار گرفته شوند.
نکته جالب این است که اگرچه این کتاب یک اثر فلسفی تخصصی به شمار می‌آید، اما زبان و بیان آن ساده و روشن است و اصطلاحات تخصصی به‌کار رفته در آن هم حداقلی است. تقریبا هیچ واژه مبهم و دشواری در آن به چشم نمی‌خورد. همچنین با این‌که سخن گفتن از ژرفای معنا در فلسفه تحلیلی مرسوم نیست، اما به جرات می‌توان ادعا کرد که این کتاب اثری ژرف در باب موضوع واقعیت اجتماعی است. این کتاب فهم ما را از واقعیت‌های اجتماعی ژرف‌تر می‌کند. آن‌چه که سرل در این کتاب به ما یاد می‌دهد باعث می‌شود حیات اجتماعی ما بهبود پیدا کند. اگرچه به‌نظر می‌رسد که سرل با چنین قصدی این کتاب را ننوشته است، اما این ویژگی هر کتاب خوبی است که پیامدها و کاربردهایش بیشتر و فراتر از قصد و نیت مولف آن است.
*دکترای فلسفه