طبق طرحی که اخیرا کلیات آن در شور اول صحن علنی مجلس شورای اسلامی به تصویب رسیده و برای بررسی جزئیات به کمیسیون‌ شوراها و امور داخلی مجلس ارجاع شده و کلیات و جزییات آن در این کمیسیون به تصویب رسیده است، مقرر شده تا با حفظ ساختار حوزه‌های انتخابیه شهرستانی، از بین افرادی که حد نصاب تعیین شده در حوزه فرعی (شهرستان) را داشته باشند، هر فردی که رای بیشتری در استان داشته باشد به عنوان نماینده آن حوزه انتخاب شود. این مدل در حقیقت حفظ ساختار نظام انتخاباتی اکثریتی ولی گسترش محدوده حوزه انتخاباتی از شهرستانی به استانی است.

این اصلاح ساختار انتخاباتی که نوعی اصلاح در نظام انتخاباتی اکثریتی است و در جهت انتخاب افراد کلان‌نگر‌تر و توانمندتر مطرح شده، ممکن است نسبت به نظام انتخاباتی اکثریتی فعلی مزایایی داشته باشد، ولی در کل اشکالات زیادی دارد که در اینجا به اختصار به بخشی از این مشکلات تیتروار اشاره می‌شود:

۱- انتخاب نصاب بیست و یا ده درصدی برای رای حوزه فرعی (شهرستانی) جهت ورود به مرحله رقابت‌های استانی مبنای قابل دفاعی ندارد و این نصاب می‌تواند کمتر یا بیشتر باشد. با تغییر در این نصاب، وزن حوزه‌های فرعی در انتخاب افراد بیشتر و یا کمتر خواهد شد.

۲- اگر نصاب در حوزه‌های فرعی پایین باشد، نمایندگان انتخاب شده اهمیت کمتری برای حوزه‌های فرعی قائل شده و بیشتر وقت خود را صرف حل مشکلات شهرها و مناطق پر جمعیت استان می‌نمایند. در این صورت بیشترین ضرر و زیان متوجه مناطق کم‌جمعیت و محروم استان خواهد شد.

۳- تبلیغ در حوزه انتخابیه بزرگتر استانی نسبت به حوزه کوچکتر شهرستانی مستلزم صرف هزینه‌های مالی بیشتر است که کاندیداها را وادار به استفاده از اسپانسرهای مالی و مدیون شدن به باندهای ثروت و مکنت خواهد کرد.

۴- چون ساختارهای تعریف شده‌ای برای انتخاب کاندیداها در سطح حوزه‌های فرعی (شهرستانی) وجود ندارد، با دخالت پدرسالاران جریان‌های سیاسی در مرکز استان، شانس ورود افراد تامین‌کننده مالی لیست‌ها و آقازاده‌ها بیشتر خواهد شد.

۵- اگر در گذشته نگرانی ازحاکمیت اقلیت منسجم بر اکثریت غیر منسجم فقط در برخی از حوزه‌های فرعی وجود داشت، با افزایش محدوده حوزه‌های فرعی به حوزه‌های استانی، این نگرانی به مراتب بیشتر است. در استان‌هایی که اقلیت‌های مذهبی در مقابل اکثریت مذهبی یا اقلیت قومی در مقابل اکثریت‌های قومی وجود دارد و احتمال اجماع اقلیت و تفرق اکثریت هم دور از ذهن نیست، این مشکل جدی‌تر است.

۶- هرچند اکثریت مجلس در شور اول به کلیات این طرح رای مثبت داده است ولی تضمینی برای تایید جزییات طرح در شور دوم در صحن مجلس وجود ندارد. قطعا در شور دوم نمایندگانی که فضا و بستری برای انتخاب شدن خود در صورت اصلاح نظام انتخاباتی نمی‌بینند به این طرح رای نخواهند داد.

۷- این طرح اگرچه تکلیف انتخابات را در یک مرحله روشن می‌کند و نیازی به برگزاری مرحله دوم انتخابات نیست ولی هزینه‌های تبلیغات استانی در این نظام انتخاباتی به‌مراتب بیشتر از برگزاری انتخابات در دور دوم در برخی از حوزه‌های انتخاباتی است.

۸- در این نظام انتخاباتی در هر استان یک جریان سیاسی، مذهبی و یا قومی برنده انتخابات است و جریان مقابل هیچ سهمی از کرسی‌های مجلس نخواهد داشت. در این صورت جریان غایب چون نماینده‌ای در مجلس ندارد، عملا سهمی در موضوعات و مسائل شهرستانی، استانی و حتی ملی نخواهد داشت و این موضوع برای امنیت ملی ایجاد مشکل می‌کند.

در صورتیکه اصرار بر توسعه حوزه‌های انتخابیه از محدوده شهرستانی به استانی با حفظ حوزه‌های شهرستانی باشد، نظام انتخاباتی اکثریتی نظام مناسبی نیست و این نظام باید به نظام انتخابات تناسبی استانی- شهرستانی تغییر کند. در این صورت نظام انتخاباتی تناسبی استانی- شهرستانی هم امکان انتخاب نمایندگان توانمندتر  و هم منطبق با عدالت را فرهم می‌کند. به عبارت بهتر با تغییر نظام انتخاباتی هم کارایی و هم عدالت مورد توجه قرار می‌گیرد.

ویژگی‌های نظام انتخاباتی تناسبی استانی- شهرستانی

۱- حوزه های فرعی شهرستانی مثل گذشته حفظ شود و شرط لازم برای ورود نامزد به رقابت استانی، داشتن نصاب تعریف شده در حوزه فرعی (شهرستانی) باشد.

۲- حوزه انتخاباتی اصلی استان است و از بین افرادی که در حوزه انتخاباتی فرعی نصاب لازم را داشته باشند، فردی نماینده حوزه فرعی است که در استان نسبت به رقیب رای بیشتری داشته باشد.

۳- در استان حوزه های انتخابیه تک نماینده‌ای و چند نماینده‌ای وجود دارد.

۴- نظام انتخاباتی از اکثریتی به تناسبی تغییر یابد.

۵- انتخابات در یک مرحله انجام شود.

۶- نامزدها یا بصورت مستقل و یا در قالب ائتلاف‌های تخصصی، سیاسی، مذهبی و قومی امکان ثبت نام داشته باشند.

۷- نظام رای گیری از نوع باز باشد و رای دهندگان امکان انتخاب نامزدها از بین افراد مستقل، یک لیست و یا لیستهای مختلف را داشته باشند.

۸- برای اینکه ائتلافهای متعددی شکل نگیرد حدنصاب رای برای دادن سهم به هر ائتلاف کف رای 5 درصد درنظر گرفته شود.

۹- برای جلوگیری از اجحاف به کاندیداهای مستقل، در هر حوزه انتخابیه فرعی که نامزد و یا نامزدهای مستقل رای بیشتری از نامزدهای ائتلافی در آن حوزه داشته باشند، کرسی آن حوزه به نماینده مستقل اختصاص داده شده و کرسی‌های باقیمانده به نسبت سهم، بین ائتلافها توزیع شود.

۱۰- پس از اختصاص کرسی به نامزدهای مستقلی که در حوزه‌های فرعی، آراء آنها بیشتر از آراء نامزدهای ائتلافی در آن حوزه است، باقیمانده کرسی‌ها به نامزدهای هر ائتلاف براساس سهم آن ائتلاف از کرسی‌های باقیمانده و به ترتیب بیشترین درصد رای و با اولویت حوزه‌های چند نماینده‌ای در درون هر ائتلاف اختصاص یابد.

مزایای نظام انتخاباتی تناسبی استانی- شهرستانی

۱- امکان ثبت نام نامزدها هم به صورت مستقل و هم در قالب ائتلاف وجود دارد. نامزد ائتلافی نمی‌تواند در بیش از یک ائتلاف حضور داشته باشد.

۲- امکان معرفی بیشتر از یک ائتلاف در درون یک جناح وجود دارد.

۳- اگرچه محدودیتی برای شکل‌گیری ائتلاف در درون هر جریان وجود ندارد ولی نصاب 5 درصدی باعث میشود تا درون هر جریان ائتلاف‌های متعددی شکل نگیرد.

۴- این نظام انتخاباتی به شکل‌گیری احزاب و تقویت آن بدون وابستگی به کمکهای مالی دولتها کمک میکند.

۵- افراد حاضر در ائتلاف‌ها از تبلیغات انفرادی و توصیه به تک‌رای خودداری میکنند. توصیه نامزد به طرفداران برای رای به افراد هم ائتلافی باعث افزایش سهم ائتلاف از کرسی‌ها و افزایش شانس انتخاب شدن آن نامزد خواهد شد.

۶- از تلون سیاسی نمایندگان انتخاب شده جلوگیری میکند، چراکه فرد از ابتدا با پرچم یک ائتلاف مشخص، انتخاب می‌شود ودر طول دوران نمایندگی با همین شناسنامه و هویت ادامه کار می‌دهد.

۷- چون افراد هر ائتلاف براساس بیشترین رای انتخاب می‌شوند، افراد توانمند هر ائتلاف انتخاب و افراد پایین جدول حذف می‌شوند.

۸- هر جریانی در هر دوره‌ای در حوزه انتخابیه استانی حضور دارد ولی سهمش در هر دوره نسبت به دوره دیگر کم و زیاد می‌شود.

۹- چون وابستگی نمایندگان به هر ائتلاف مشخص است، دولت های مستقر در ارزیابی رای نمایندگان دچار اشتباه نمی‌شوند.

۱۰- از حاکمیت اقلیت بر اکثریت بدلیل تشکیل ائتلافهای مختلف در جناح اکثریت و تفرق آراء اکثریت جلوگیری می‌کند.

۱۱- نقش پدر سالاران جناحی در انتخاب لیست‌های انتخاباتی کمرنگ‌تر می‌شود.

۱۲- رقابت بین لیست‌ها باعث می‌شود تا جناحها، افراد توانمند را معرفی نمایند.

۱۳- تاثیر عملکرد نامناسب نمایندگان یک لیست در کاهش سهم آن لیست در دور بعد، باعث می‌شود تا لیست‌ها در دوران نمایندگی بر عملکرد نمایندگان معرفی شده خود، کنترل و نظارت بیشتری داشته باشند.

۱۴- دوران ماندگاری نمایندگان توانمند از جناحهای مختلف در مجلس بیشتر می‌شود.

۱۵- رای‌دهندگان تحت هر شرایطی مطمئن هستند که جناح آنها در حوزه انتخابیه استانی نماینده دارد، اگرچه تعداد این نمایندگان در هر دوره نسبت به دوره‌های دیگر ممکن است کم و زیاد شود. براین اساس مردم از ابتدا روی جناح و جریان مورد علاقه خود حساب باز کرده و منتظر روشن شدن فضای انتخاباتی در روزهای نزدیک به انتخابات نخواهند ماند.

۱۶- چون همه جریانهای مطرح کشور در همه دوره‌ها حضور دارند تعامل جریانها برای پیشبرد کار کشور بیشتر می‌شود.

۱۷- حق و حقوق نامزدهای مستقل تضییع نمی‌شود.

۱۸- درصد مشارکت مردم در این نظام انتخاباتی بیشتر از انتخابات اکثریتی است.

۱۹- در این مدل برخلاف مدل استانی اکثریتی مد نظر کمیسیون شوراها، نیازی به مستثنی کردن استانهای دارای تنوع قومی و قبیله‌ای و یا تنوع مذهبی وجود ندارد و در همه استانها قابلیت اجرا دارد.

۲۰- در این مدل انگیزه برای اجتناب نمایندگان از کارهای روزمره و واگذاری آنها به شوراهای استان‌ها بیشتر از سایر مدلها است.

۲۱- در این مدل همکاری بین نمایندگان انتخاب شده در درون هر ائتلاف بیشتر از سایر مدل‌های انتخاباتی است.

برای اینکه با مکانیزم انتخاب نمایندگان در یک حوزه استانی شناخت بیشتری ایجاد شود، در یک نمونه استانی  یعنی استان فارس که دارای تعدادی حوزه تک نماینده‌ای و یک حوزه چند نماینده‌ای است، این مدل را توضیح می‌دهیم.

*مثالی از مدل انتخاباتی پیشنهادی در حوزه انتخابیه اصلی (استان فارس) و حوزه های فرعی آن

 

توضیحات:

۱- در دو حوزه‌ای که رای یک نامزد مستقل از رای نامزدهای ائتلافی در هر کدام از این حوزه‌ها بیشتر است، یعنی در حوزه سپیدان تنها کرسی آن حوزه و در حوزه شیراز یک کرسی از 4 کرسی به نامزدهای مستقل اختصاص داده شده و در حوزه اصلی (استان فارس) تکلیف 2 نماینده از 18 نماینده مشخص خواهد شد.

۲- در حوزه شیراز که حوزه ای چند نماینده‌ای است و یک کرسی آن به نامزد مستقل دارای رای بالاتر از یکی از نامزدهای ائتلافی تعلق گرفته است، رقابت بر سر 3 کرسی باقیمانده می‌باشد. چون سهم ائتلاف آفتاب از کل آراء ائتلافها در این حوزه 1.73  کرسی از 3 کرسی است و  بخش اعشار این عدد بزرگتر از نیم و قابل گرد کردن است به این ائتلاف 2 کرسی و به ائتلاف مهتاب 1 کرسی باقیمانده اختصاص داده می‌شود.

۳- چون سهم ائتلاف آفتاب از کل آراء ائتلاف‌ها در استان 0.64 است از 16 کرسی قابل اختصاص به ائتلاف‌ها 10 کرسی آن به ائتلاف افتاب و 6 کرسی آن به ائتلاف مهتاب اختصاص می‌یابد.

۴- از ۱۰کرسی ائتلاف آفتاب دو کرسی به نامزدهای با رای بالاتر این ائتلاف در شیراز  و 8 کرسی باقیمانده به ترتیب به نامزدهای این ائتلاف در حوزه‌های فرعی فسا، جهرم، استهبان، لار، کازرون، آباده، لامرد و خرامه اختصاص داده خواهد شد.

۵- از ۶ کرسی ائتلاف مهتاب یک کرسی به نامزد با رای بالاتر این ائتلاف در شیراز و 5 کرسی دیگر به نامزدهای این ائتلاف در حوزه‌های فرعی اقلید، مرودشت، داراب، فیروزآباد و ممسنی اختصاص داده خواهد شد.

 

*نماینده ادوار هشتم و نهم شیراز