سخنان نماینده ایران در هیئت عامل اوپک* بحثی از مباحث بازار نفت و جایگاه اوپک است و ارزش پیامش به اندازه مطالعه یک چانه زنی تجاری، مهم محسوب می شود که البته تشریح آن از عهده متخصصین بازار نفت بر می آید. اما در میدان سیاست بین الملل روسیه عضو متعهد اوپک نیست و اگر نقش آفرینی روسیه طی جبران بخشی از خلا نفت تحریمی ایران در بازار، یک انتخاب حساب شده از میان گزینه های دیگر باشد در نتیجه تولید جبرانی در انحصار عربستان و امارات نخواهد بود و همچنین بدینوسیله زمینه سازی تشدید تحریم نفت صادراتی ایران امکاناتی فرای اراده شیوخ نیاز خواهد داشت. البته که تنوع منافع بازیگران بازار جبرانی برای ایران هم ترجیح دارد و اگر چه دستاویزی دیگر برای چانه زنی های سیاسی با واشنگتن به دست مسکو خواهد داد اما واقعبینانه باید پذیرفت که مسکو یک بازیگر جهانی است و از این فرصت ها نمی گذرد!
روابط ایران و روسیه هیچگاه استراتژیک به معنای مصطلح نبوده اگر چه عده ای احتمالا از شنیدن تعارفات دیپلماتیک در رسانه ها دچار سو برداشت شده اند و البته مغرضان که با ناله و مرثیه خوانی برای هر وضعیت جدیدی تعریف می شوند.
بسی شدیدتر از گلایه اخیر نماینده اوپکی ایران از امارات و عربستان و روسیه را می توان در رجزخوانی های میان مقامات ارشد امریکا با متحدین استراتژیکشان دید. جنگ لفظی امریکا با آلمان و کانادا به آن حد نرسید تا پاسخی به صراحت پاسخ «دونالد توسک» (رئیس شورای اروپا) به رئیس جمهور آمریکا بدهند که گفته بود «با داشتن چنین دوستانی دیگر به دشمن نیاز نداریم»!
فرای تعاملات دوستانه و متعارف، ایران خدمتی به روسیه نکرده پس توقع خاصی هم ندارد و فعلا به تداوم روابط غیر خصمانه قناعت می کند چون امورات ایران متوقف به خدمت روس ها نیست. ناگفته پیداست که هر کشور منافع ملی خود را ترجیح می دهد. آنچه همکاری تهران و مسکو در برخی موارد برشمرده می شود متاثر از اشتراک اهداف مقطعی ایشان است. البته که دیپلمات ها همواره می کوشند به هر همکاری دو جانبه عمق دهند اما روند توسعه روابط به عوامل متعددی بستگی دارد و آنچنان که با یک همصدایی این هدف برآورده نشده، با یک اختلاف نظر هم به بن بست و شکست نمی رسد.
تنظیم روابط خارجی در تهران پایبندی به اصول را می طلبد و در چارچوب تعریف شده ای پذیرفتنی است. حتی بلافاصله پس از انتشار خبر جنجالی توقف هواپیمای نظامی روسی در پایگاه نوژه همدان، آیت الله خامنه ای در سخنانی نسبت به نفی چتر نظام سلطه و قدرت استکباری آمریکا و «غیر آمریکا» تذکر داد.
منصفانه باید گفت که اگر در مقطع چند ساله اخیر یک طرف محق به گله مندی باشد، ان طرف مسکو است و نه تهران! البته این مانع طرح انتظارات مشروع ایران و مطالبه همکاری دوستانه از روسیه نیست ولی بعنوان مثال در یک نمونه مهم برای روس ها، دومای روسیه رسما در سال ۱۳۹۵ از مجلس شورای اسلامی ایران خواست که به رسمیت شناختن الحاق کریمه به خاک روسیه را بررسی کند اما این درخواست همچنان در ایران مسکوت مانده است. این موضع تهران برای مسکو در حد ابراز احترام یک همسایه بزرگ به موقعیت جدید حاکمیت ملی و تمامیت ارضی روسیه ارزش دارد و البته مانع آن هزینه هایی است که برای تهران در پی خواهد آورد.
مدت ها پیش از خروج آمریکا از برجام، مقامات دول اروپایی به هدف مصون سازی تجارت انرژی روسیه دربرابر تحریم های فرامرزی امریکا اعلام کرده بودند که در جستجوی راه رهایی از تسلط قوانین تحریمی واشنگتن هستند. اکنون نیز این تمایل را جهت جلب نظر تهران ابراز می کنند. با این وجود ایران و روسیه که هر دو بر اساس قانون کاتسا آماج تحریم های آمریکا قرار گرفته اند روابط متفاوتی با اروپا دارند. ایران از روابط خود با اوکراین و گرجستان صرف نظر نکرده است آنچنان که گسترش دامنه روابط روسیه نیز در گرو تمایل ایران نیست.
هیچ دورانی همچون دوران ریاست جمهوری حسن روحانی به روابط میان تهران و مسکو کمک نکرد و امروز نسبتا گرم ترین روابط میان مسکو و تهران برقرار است. اگر چه پوتین اخیرا هم گفت «در برجام ما فقط از تصمیم دوجانبه ایران و امریکا حمایت کردیم»، اما نقش برجامی مسکو به یک موهبت و فرصت جهت چانه زنی و ارتقای شخصیت بین المللی روسیه مبدل شده لذا برای هر چه طولانی تر کردن برجام از هیچ تحرک و تلاشی در حد توان دریغ نکرده و نخواهد کرد.
تثبیت استقرار و تقویت قوای روسیه در شرق مدیترانه وابسته به دلیلی است که بحث لزوم جلوگیری از جنگ میان ایران و اسرائیل آن را توجیه می کند لذا روس ها بیش از حفظ روابط با اسرائیل وحشی، به هماهنگی با ایران و نیروهای مقاومت متحد ایران نیاز دارند. در این فقره هم روس ها نسبت به تشدید هشدار جنگ بی میل نیستند تا شاید فرشته حافظ صلح به نظر برسند.
روسیه کاملا آگاه است که نقش آفرینی موثر در خاورمیانه با تکیه بر ظرفیت های ترکیه یا حتی عربستان حاصل نمی شود. همچنین طرفین هوشیارند که جغرافیای ایران و روسیه مکمل یکدیگر جهت گسترش نظارت بر هر کریدور اقتصادی شرق - غرب است. تعمیق شکاف میان این دو برای ایجاد فرصت آزادی عمل، تقلای قابل درک و البته مذبوحانه بسیاری بازیگران سیاسی اقتصادی جهان است که با توجه به واقع بینی بروز یافته در روابط مسکو و تهران، این سناریو دور از وقوع به نظر می رسد. با این وجود برشمردن مزایای تحقق شکاف چنان منافع عظیمی در ذهن سودجویان ترسیم می کند که برخی آرزومندان از هوس مداوم برای قمار بر سر آن فارغ نمی شوند.
ایران از سال ۲۰۱۵ تا امروز از قدرت نظامی و حتی گاهی از حق وتوی روسیه منتفع شده بی آنکه از منافع ملی خود چشم پوشی کند. در مقابل ثبات قدم و قابل پیش بینی بودن ایران آرامش خیالی به روس ها داده است. بستر های متعددی برای همکاری دوجانبه می توان بر شمرد اما همچنان تا تعریف اتحاد استراتژیک راهی بسیار دور و پر مانع در پیش دیده می شود. علی رغم همه اختلافات و نواقص، روابط حسنه کنونی میان ایران و روسیه ناشی از اراده گرایی محض نیست که به اراده یکی از طرفین مختل شود، آنچنانکه حتی یادآوری تاریخچه تقابلشان هم هیچگاه مانع بازگشت های این دو همسایه به یکدیگر نشد.