«صد غزل انتقادی حافظ»
نویسنده: هیوا مسیح
ناشر: مثلث، چاپ اول 1396
348 صفحه، 28000 تومان
****
قریب به چهل سال پیش وقتی احمد شاملو تصحیح خود از حافظ را منتشر کرد، واکنش‌های ضد و نقیضی به دنبال داشت که برخی از آنها به شدت تند بودند، تا آنجا که شاملو به نابلدی و خرابکاری محکوم شد؛ حال آنکه کارنامه پر بار او و به دور از این قسم هیاهوها، نشان دهنده این است که یکی از سخن‌شناسان بزرگ زمانه بوده است. اما حقیقت این بود که بیشتر این واکنش‌ها حاصل رویکرد تازه و متفاوت شاملو هم در تصحیح متن و هم در تصویر خود شاعر (در مقدمه معروف آن) بود. به گمانم انتشار کتابی همانند «صد غزل انتقادی حافظ» به انتخاب هیوا مسیح که به همت نشر مثلث، با سروشکلی مقبول، وارد بازار کتاب شده در ادامه همان رویکرد نوجویانه‌ای است که حتی به آثار کلاسیک برآمده از دل سنت‌های کهن ادبیات فارسی هم به دیده‌ای نو می‌نگرد. شاید امروزه شرایط همچون چهل سال پیش نیست و تجربه‌های تازه و متفاوت در حوزه‌های گوناگون به دموکراسی ادبی بیشتری انجامیده، اما همچنان که مولف کتاب حاضر نوشته، ناشران گوناگونی شجاعت انتشار چنین اثری را نداشته‌اند و همین امر شش سالی انتشارش را به تعویق انداخته است!
هیوا مسیح از موفق‌ترین شاعران دهه اخیر محسوب می‌شود، ازجمله چهره‌های مطرح جریانی که به عنوان شعر فرانو (پست مدرن) شناخته می‌شود؛ او آثار موفقی با تلفیق شعر و نثر به علاقمندان خود ارائه کرده است. در سال‌های اخیر کتاب‌هایی تحت عنوان «بازخوانی متون کلاسیک» به کوشش همین شاعر منتشر شده که گزیده‌ای بوده است از آثار بزرگانی همچون شمس تبریزی، خیام و... «صد غزل انتقادی حافط» را نیز شاید بتوان در ادامه این سنخ آثار قرار داد اما با تغییراتی که ویژگی شاخص این کتاب را در قیاس با دیگر نمونه‌ها تشکیل می‌دهد. او برای انتخاب غزل‌های این کتاب دو تصحیح معروف اشعار حافظ را که توسط بهاءالدین خرمشاهی و هوشنگ ابتهاج (سایه) انجام گرفته مبنای کار خود قرار داده که به زعم او بهترین تصحیحات روی اشعار حافظ هستند.
از منظر محتوایی، هیوا مسیح این بار نه صد غزل از حافظ که صد غزل انتقادی از او را برگزیده است. اگر چه خود او نیز اذعان دارد که انتقادی بودن، صفت اغلب اشعار حافظ است اما در اثر حاضر آن قسم اشعار انتخاب شده‌اند که انتقادی بودنشان بارز و بر دیگر وجوه می‌چربد. اما جنبه مهمتر از ویژگی معنایی و محتوایی غزل‌های انتخاب شده توسط او، شکل ارائه و نوشتن آنها با استفاده از تقطیع نیمایی است.
او در مقدمه کتاب درباره چنین رویکردی می‌نویسد: «نگارنده این سطور ، در برخورد با شعر حافظ، بر آن است یک ابژه تاریخی را از مدار پیوسته و همواره مکرر تاریخ ، به بیرون، یعنی به امروز و شاید به فردا پرتاب کند. بی‌آنکه در اصل معنای شعر حافظ خللی وارد شود. بنابراین زیر هم‌نویسی امروزی شعر حافظ ، ممکن است بتواند نسل‌های جوان امروز و در راه را از طریق برخوردی همسو با خواست و روحیه زمانه متوجه گوهره و جوهره شعر زیبای حافظ در سیستم زبان فارسی کند.»
به این ترتیب هیوا مسیح امیدوار است که با استفاده از روش زیرهم نویسی غزل مشکل نوشتاری سنتی غزل را هموار ساخته و برای آن دسته از علاقمندان شعر نو که علاقه‌ای به خواندن دیوان‌های بزرگ شعر ندارند، به متنی نو و امری امروزی بدل کند. علاوه بر متن صد غزل حافظ، کتاب دو مقدمه دارد، یکی کوتاه به قلم استاد بهاءالدین خرمشاهی و دیگری بلند که خود هیوا مسیح نوشته است.
استاد خرمشاهی در این مقدمه ضمن تایید حسن انتخاب غزل‌های انتقادی حافظ اشاره‌ای هم بر ویژگی کتاب یعنی همان تقطیع نیمایی اشعار حافظ کرده که باعث شده به خواست مولف و به شوق خود استاد، متن کتاب را با تامل و حتی ویراستارانه مطالعه کند: «آنچه تازگی و در این کتاب اهمیت دارد، تقطیع نیمایی شعر حافظ است و زیر هم‌نویسی روشمند آنها، که می‌تواند معیری برای نیمایی نویسان هرگونه شعر ، اعم از کهن و نو باشد. در مجموع این مجموعه ، کار طرفه‌ای است برای دوست داران شعر حافظ، و نقد ادبی، و انتقاد اجتماعی و فرهنگی که قلمرو طبع خلاق حافظ است.»
اما مقدمه بلند هیوا مسیح علاوه بر توضیح دلایل چنین رویکردی به اشعار حافظ، سعی در تبیین اهمیت و نحوه انجام آن نیز هست، با تاکید بر این مهم که در این رویکرد تازه شعر حافظ حقیقت جوهری خود را حفظ می‌کند. به باور او تقطیع نیمایی اشعار حافظ و زیر هم‌نویسی در این کتاب برخوردی تکنیکی با اشعار حافظ است و مبنایی علمی برای خود دارد و چون با فاصله‌ای از معنا، عملی انجام می‌دهد که صرفا شکلی است، هرگز به معرفت نهفته در این اشعار لطمه‌ای وارد نمی‌سازد. چرا که این تکنیک برای او بدل به ابزاری شده برای فراهم آوردن امکانی تازه برای رسیدن به کنه معنا و معرفت در اثری قدمایی و مهم که در اینجا شعر حافظ است. شاید دور از ذهن نباشد که چنانکه مولف نیز اشاره‌ای گذرا کرده اثر حاظر مقدمه‌ای باشد برای بکار بردن این تکنیک برای اشعار کل دیوان حافظ و حتی شعرای دیگر. شیوه‌ای که شاید خوشایند برخی از ادبیای سنت‌گرا نباشد، اما از این واقعیت نمی‌توان گذشت که خوانش اشعار حافظ را بسیار آسان‌تر کرده است. اینکه مخاطب غیرحرفه‌ای بتواند شعر بزرگان ادبیات کلاسیک را بدون دشواری‌های مرسوم و به شکلی صحیح بخواند، کمترین دستاورد رویکردی است که هیوا مسیح در روش تقطیع نیمایی و زیرهم نویسی شعر برای مخاطبان تدارک دیده است.
