«سفر در زمان»
(در مفهوم زمان و تاریخ آن)
نویسنده: جیمز گلیگ
مترجم: حسین پیران
ناشر: قطره؛ چاپ اول 1396
346 صفحه؛ 28000 تومان
****
کمتر کسی را می‌توانید پیدا کنید که به سفر در زمان نیندیشیده باشد یا به واسطه تخیل خودش و یا به واسطه برخورد با تخیل دراماتیزه شده‌ی دیگران در فیلم‌ها، سریال‌ها و رمان‌ها و حتی انیمیشن‌های کودکانه، کمیک استریپ‌ها و... اما این سفر در زمان چیست؟ از چه دوره‌ای به ذهن آدمی خطور کرده و چرا تا این اندازه برای آدمی جذابیت دارد که به اشکال مختلف بدان می‌اندیشد و دیگران را نیز بدان فراخوانده و در این تجربه ذهنی شریک می‌کند؟ آیا این تخیل ذهنی هیچگاه شکل عینی می‌یابد؟
اینها سوالاتی است که جواب آن را می‌توانید در کتاب سفر در زمان اثر جیمز گلیک که با ترجمه حسین پیران توسط نشر قطره منتشر شده بیابید. کتابی که با بیانی روشن و جذاب این موضوع را در رهگذر زمان (!) مورد توجه قرار داده است. بیگمان پیش از پرداختن به موضوع سفر در زمان، باید تکلیفمان با خود زمان روشن باشد. اما فارغ از اینکه اهل سفر در زمان باشیم یا نه مفهوم زمان به عنوان یکی از مفاهیم در خور اعتنا و تاثیر‌گذار در حوزه فلسفه قدمتی چند سده‌ای دارد.
جیمز گلیک روزنامه‌نگار و پژوهشگری است که پیش‌تر با کتاب آشوب: ساختن دانشی جدید به عنوان یکی از تاثیرگذارترین کتاب‌های روزگار خود جایزه پولیتزر را ربوده است. جیمز گلیک از جمله چهره‌های پیشرو در بیان مباحث و نظریه‌های علمی به زبانی ساده و همه فهم است و یکی از مهمترین وجوه «سفر در زمان» نیز همین سادگی زبان و بیان ساده از موضوعی است که دارای جنبه‌های علمی و فلسفی است. جیمز کلیک با کتاب خود موضوعاتی که سال‌ها مردان فلسفه و علم را به خود مشغول کرده بود ،به میان عموم آورده است و مهمتر از آن اینکه با دیگر زمینه ها نیز در آمیخته و برای بیان ملموس تر و فهم بهتر ، به مثالهایی برآمده از ادبیات (و گاه سینما) نیز مزین ساخته است.
براین اساس پر بیراه نیست این گفته مترجم کتاب در دیباچه آن که : «کتاب حاضر در موضوع زمان و چیستی آن یکی از بهترین و نغزترین نوشته‌هایی است که تاکنون به رشته تحریر در آمده است. نویسنده با ترکیب مفهوم زمان و افسانه سفر در زمان ، مباحث پیچیده و عمیق فلسفی و فیزیکی و تاریخی در باب معمای زمان را در حد امکان به زبانی ساده ارائه می‌دهد.»
افزون بر دیباچه مترجم که مدخل خوبی برای ورود خواننده به متن اصلی کتاب محسوب می‌شود، جیمز گلیک کتاب را در چهارده فصل نوشته است: «ماشین»، «پایان قرن»، «فیلسوفان و نشریات زرد» ، «پرتوی ازلی»، «دروازه زمان»، «پیکان زمان»، «رودخانه مسیر هزار پیج»، «ابدیت»، «زمان مدفون»، «عقب گرد»، «پارادوکس»، «زمان چیست؟»، «تنها زورق» و «و اینک».
یکی از جالب‌ترین چیزهایی که در مورد زمان می‌توان گفت به درک ما از زمان مرتبط است، چیزی که همه آن را احساس می‌کنیم، به بودن آن باور داریم، اما وقتی می‌خواهیم آن را تعریف کنیم و درباره ماهیت و جوهر آن حرف بزنیم، در می‌یابیم که توانایی آن را نداریم. «سفر در زمان» کمک بسیار زیادی به ما می‌کند تا بتوانیم به درکی درست درباره این احساس و بازگو کردن آن برسیم. در این کتاب اگرچه به مفهوم زمان و تاریخ آن پرداخته شده اما از بحث‌های پیچیده و خشک فلسفی خبری نیست. بحث زمان به شکلی بسیار ملموس در متن خود زندگی بررسی شده است، در آن از نکات بسیاری سخن گفته شده که همانند خود زمان که قابل احساس است، لذت بخشی و کارآمدی مباحث کتاب را می‌توان به روشنی احساس کرد، اما اگر بخواهیم درباره محتوای کتاب حرف بزنیم جز اشاره به همین کلیات نمی‌توانیم! به گمانم این هم یکی از جذابیت های رازناک کتاب است که باید خودت آن را بخوانی و با غوطه‌ور شدن در دل مباحث گوناگون آن ، از افقی تازه که رو به ذهن می‌گشاید لذت ببری.
اما فارغ از بحث زمان که قدمت آن به سده‌های قبل بر می‌گردد و حتی اندیشمندانی چون آگوستین نیز مشخصا به آن پرداخته‌اند، موضوع سفر زمان که بخش زیادی از کتاب حاضر را به خود اختصاص داده است، قدمت چندان زیادی ندارد. نخستین بار اچ جی ولز بود که آن را با استفاده از ماشین زمان در قالب داستانی علمی تخیلی میسر ساخت و بعد از آن نیز با کشف جذابیت‌های سفر در زمان، آن را دستمایه آثار گوناگونی قرار داد. اما این داستان‌ها اگرچه ظاهر علمی و تخیلی دارند، اما چنانچه جیمز گلیک نیز بر آن تاکید می‌کند، از پایه علمی برخوردار نیستند.
این ماجرا از زمانی قدری جدی شد که «ِکرت گودل» به «آلبرت اینشتین» گفت نظریه نسبیت وی امکان سفر در زمان را فراهم می‌کند! اگر چه خود گودل نیز نمی‌دانست این ماجرا چگونه قرار است رنگ واقعیت به خود بگیرد، اما به هر حال در اینکه برخی ریاضیدانان و فیزیکدانان بلند پرواز و خیال پرواز را تشویق کند وارد گود تلاش برای سفر زمان شوند بی‌تاثیر نبود. کاری که «استیون هاوکینگ» که زمان را بعد چهارم می‌نامید و معتقد بود تلاش برای سفر در زمان چه با ماشین زمان چه بی‌ماشین، وقت تلف کردن است. جیمز گلیک هم با توجه به همداستانی با هاوکینگ، در کتاب خود چندان به ماجرای تلاش دانشمندانی که ماجرا را جدی گرفتند متمرکز نشده است، اما کار مهم او ارائه تحلیلی است که از ایده سفر به زمان مطرح کرده است. در واقع او به واکاوی ریشه‌های این گرایش درونی در آدمی پرداخته است و با صورتبندی سفر در زمان در قالب سفر به گذشته و سفر به آینده تحلیل‌های جالبی ارائه کرده است. .بخصوص اینکه او مطرح کردن ایده سفر در زمان را به نوعی حاصل تلاش انسان برای فرار از مشکلات زمان حال و مهمتر از آن ناشی از کشش انسان برای نوعی فرار از میرایی دانسته است. شاید با سفر به گذشته بتوان موقعیت‌های از دست رفته را دوباره به چنگ آورد، شکست های عاشقانه را به پیروزی بدل کرد و... یا با سفر به آینده فرصتی برای سودجویی و کسب ثروت بدست آورد و در همه حال به نوعی مرگ را به بازی گرفت و به تاخیر انداخت. اما جیمز گلیک با اطمینان می‌داند که از مرگ گریزی نیست.
