«نیایش فیلسوف»

نویسنده: غلامحسین ابراهیمی دینانی

ناشر: هرمس، چاپ اول 1396

495 صفحه، 35000 تومان

 

****

تقریبا همه آثار دکتر ابراهیمی دینانی به صورت تالیف کتاب است؛ کتاب‌هایی درباره فیلسوفانی خاص یا جریان‌های فلسفی مشخص. هر چه که پیشتر آمده‌اند هم کتاب‌های ایشان بیشتر حاصل تاملات ایشان شده است. کتاب‌های اخیر استاد که تقریبا جز سخنان و گفتمان شخص خودشان چیز دیگری نیست. اما ایشان از سال‌های دور گذشته، مقالات فراوانی هم نگاشته‌اند که در مجلات تخصص دانشگاهی یا مجموعه‌های دائرهالمعارف منتشر شده‌اند. اگرچه روح حاکم بر این مقالات همان تفکر خاص دکتر دینانی است، اما سبک و سیاق آن‌ها تفاوت‌های با دیگر آثار ایشان هم دارد. به‌طور کلی، این مقالات به سبک و سیاق آکادمیک بوده و تحقیقی هستند.علاقمندان به آثار ایشان دسترسی کمتری به این مقالات دارند. خوشبختانه تعداد قابل توجهی از این مقالات یکجا در این کتاب گردآوری شده‌اند. البته این اثر در اواخر دهه هفتاد توسط ناشر دیگری به بازار آمد اما سالهاست که نایاب بود. اینک انتشارات هرمس آن را به شکلی زیبا و آراسته چاپ مجدد کرده است.

می‌توان حدس زد که این مقالات در چه دورانی نوشته شده است. در واقع این مقالات مربوط به بازه زمانی دهه پنجاه تا دهه هفتاد شمسی است. ترتیب بیست و هفت مقاله کتاب هم بر اساس تاریخ انتشار آنهاست؛ اولین مقاله مربوط به سال 1353 شمسی است و آخرین مقاله متعلق به سال 1377. تنوع فراوان مقالات ترتیب دیگری ندارد. یک مقدمه مفصل هم در ابتدای کتاب است که ارزش فلسفی آن کمتر از دیگر مقالات نیست. حجم مقالات بسیار متغیر است؛ از چهار صفحه تا پنجاه صفحه. از ویژگی‌های دکتر دینانی این است که در حوزه فلسفه اسلامی به فیلسوفان مشهور و جریان‌های اصلی اکتفا نمی‌کند. غالب اهل فلسفه اسلامی خود را در اندیشه‌های ابن‌سینا، سهروردی و ملاصدرا محبوس کرده‌اند. اما دکتر دینانی فیلسوفان دیگر، اندیشه‌های متفاوت و جریان‌های فرعی را نیز جدی می‌گیرد. آنجا هم که به سراغ فیلسوفان اصلی می‌روند به جنبه‌هایی از آنها می‌پردازند که کمتر مورد توجه است. این ویژگی در این مجموعه مقالات هم مشاهده می‌شود. همچنین در همه مقالات صبغه انتقادی نیز پررنگ است.

موضوع و محتوای مقالات حوزه گسترده‌ای را در بر می‌گیرد؛ اندیشه‌های شیخ مفید، کلام ماتریدی، قاعده فلسفی بسیط الحقیقه، حوزه فلسفی اصفهان، رابطه دین و فلسفه، نظریات خواجه نصیرالدین طوسی، نقد نظریات ملاصدرا وسهروردی و... . برخی از مقالات مربوط به اندیشه‌های متفکران کمتر شناخته شده است؛ مثلا احمد حمیدالدین کرمانی، حکیم علی‌اکبر مدرس یزدی،  ابن‌جوزی و حیدرعلی‌خان برومند. یک مقاله مفصل در حوزه عرفان است با عنوان "نگاهی به شرح فصوص الحکم جَندی" که به تفصیل به یکی از مهمترین شروح کتاب "فصوص الحکم" اختصاص دارد. ظاهرا جندی اولین شرح را بر این کتاب نوشته است و لذا بر دیگر شارحان این کتاب فضل تقدم دارد. چند مقاله مربوط به کلام اسلامی و بیشتر مقالات در زمینه فلسفه است. در فلسفه نیز مباحث مربوط به حوزه‌های گوناگونی است؛ هستی‌شناسی، انسان‌شناسی، خداشناسی،جهان‌شناسی و معرفت‌شناسی. همچنین از جهت موضوعی نیز بسیار گوناگون هستند؛ متناهی و بی‌نهایت، روح، اصالت وجود، اصالت ماهیت، علم خداوند، چگونگی صفات خداوند، معرفت، عقل، خیال، تفکر. فلسفه، کلام و عرفان تنها حوزه‌های مقالات نیستند. مقاله مفصلی در حوزه ادبیات و شعرهای حافظ نیز در این میان جای دارد. عنوان جالب کتاب هم در واقع نام اولین مقاله کتاب است که به شرح و تفسیر مناجاتی می‌پردازد که فارابی به زبان فلسفی انشاء کرده است؛ یک دعا و مناجات فلسفی بر اساس اصول و مبانی فلسفه فارابی! بقیه مقالات نیز جالب و خواندنی هستند.

لزوم آشنایی با این مباحث به‌خاطر شناخت مباحث تخصصی یک رشته دانش خاص نیست؛ بلکه اهمیتی فراتر از این دارد. فهم این مطالب ارزش و اهمیتی به اندازه درک فرهنگ دارد. اگر فرهنگ ما مهم است و لازم است که آن را بفهمیم، پس باید این‌گونه مطالب را بخوانیم و بدانیم؛ زیرا فلسفه روح فرهنگ است. اما زبان آن و فهمیدنش ساده نیست. فلسفه ما به زبان امروزی‌مان نیست و لذا نیاز به بازگویی مجدد آن داریم. به عبارت دیگر، باید فلسفه خود را به زبان امروزی ترجمه کنیم. دکتر دینانی از معدود کسانی است که می‌تواند چنین کاری را با آن‌چنان مهارتی بکند که هم ژرفای آن فلسفه محفوظ باشد و هم حلاوت و حرارت داشته باشد. ایشان این کار را به‌گونه‌ای انجام داده‌اند که طیف مخاطبان فلسفه اسلامی را بسیار گسترده ساخته و آن را از حصار تنگ کلاس و مدرسه بیرون آورده است و کاری کرده که عموم اهل فرهنگ بتوانند با آن آشنا شوند.

با توجه به این توضیحات می‌توان این مجموعه مقالات را سیری در فرهنگ عقلانی ایرانی-اسلامی به شمار آورد؛ سیری که تنها گزارش و توصیفی از ماجراهای فکری تاریخ اندیشه اسلامی نیست، بلکه نقد و ارزیابی انتقادی آن نیز هست. بنابراین در این اثر نه‌فقط با مطالبی درباره معنا و محتوای فکری-فلسفی سنت خود آشنا می‌شویم، بلکه از خلال آن می‌توانیم نوعی رویکرد انتقادی را در مواجهه با آن هم بیاموزیم.

 

*دکترای فلسفه