«خلق یک ذهن روانکاوانه»

(روش و نظریه‌ای روانکاوانه)

نویسنده: فِرِد بوش

مترجمان: توفان گرکانی – سحر شهنازی

ناشر: قطره، چاپ اول 1396

350 صفحه، 30000 تومان

 

*****

در سال 1930، پدر روانکاوی، زیگموند فروید (1856-1939)، در گفتگویی صادقانه اعلام کرد: «زندگی تغییر می‌کند؛ روانکاوی هم تغییر می‌کند. ما در ابتدای یک علم جدید قرار داریم... من یک مبتکر هستم. مبتکری که در به سطح آوردن لایه‌های زیرین ذهن، به موفقیت‌هایی دست یافته است. اما آنجا که من معابدی یافتم، ممکن است دیگران قاره‌ای کشف کنند.» این کتاب صحت سخن فروید را به‌خوبی نشان می‌دهد. فِرِد بوش قلمرو جدیدی را در قاره روانکاوی کشف کرده است. جای شگفتی هم ندارد؛ زیرا محصول چهل سال کار عملی و پژوهش نظری نویسنده است. البته فرد بوش علاوه بر فروید از کل میراث عظیم سنت روانکاوی هم به‌خوبی بهره‌برداری می‌کند و لذا مباحث خود را بر پایه دیگر تجارب و یافته‌ها سامان داده است. او با چنین پشتوانه‌ای در این اثر خود یک دیدگاه فرویدی عرضه کرده که معاصر و کاملا جدید است.

در این کتاب، هم یک نظریه در باب روانکاوی ارائه شده است و هم روشی برای روانکاوی. به عبارت دیگر، این اثر دو جنبه را همزمان پوشش می‌دهد؛ نظری و عملی. از این روی کتاب به‌طور کلی از دو بخش تشکیل شده است. بخش اول، "جابه‌جایی مسیر پارادایم"، به جنبه نظری دیدگاه فرد بوش اختصاص دارد و بخش دوم، "روش‌های بالینی"، به جنبه عملی می‌پردازد. البته در بخش اول نکته‌های در باب روش، و در بخش دوم مطالب نظری هم به چشم می‌خورد، اما غلبه نوع مباحث با عنوان هر بخش تناسب دارد. همچنین به دلیل داشتن جنبه کاربردی، در مباحث گوناگون نمونه‌های عینی متعددی ارائه می‌شود. نویسنده افرادی را ذکر می‌کند و چگونگی درمان آنها را به تفصیل و با دقت شرح می‌دهد. اما همه این مباحث، در واقع، بر پایه یک دیدگاه خاص و بدیع بنا شده است؛ دیدگاهی که با تلقی رایج از روانکاوی تفاوت اساسی دارد و نقطه ثقل روانکاوی را جابه‌جا می‌کند.

به‌طور معمول در روانکاوی، نقش روانکاو بسیار برجسته و محوری است. در سنت روانکاوی به طور مرتب بر توشه و مایه روانکاوان افزوده شده است، اما بیماران از آن بهره چندانی نمی‌برند. روانکاو آن شخص متخصصی است که با دانش و مهارت و تجربه خود سراغ ذهن بیمار می‌رود و آن را می‌فهمد و تفسیر می‌کند. تفسیر امورِ مربوط به ذهن بر اساس آن چیزی است که روانکاو می‌فهمد و نه آنچه که بیمار می‌تواند درک کند. اما فرد بوش بر این امر تاکید دارد که بیمار باید نقش پررنگ‌تری ایفا کند. برای این منظور روانکاو به بیمار کمک می‌کند که با ذهن خود مرتبط شود و آن را بفهمد و خودش آن را شرح دهد. در چنین حالتی نسبت بیمار با ذهنش نسبت به قبل تغییر کرده و این تغییر شاه‌کلید برون رفت از وضعیت نابسامان بیماری است. لذا نظر بوش خلاف‌آمد عادت دیگر روانکاوان است. او این روش را پیشنهاد می‌کند تا روانکاوان مواجهه بهتری با بیماران داشته باشند؛ مواجهه‌ای که بیمار در آن نقش بیشتری ایفا می‌کند که در نهایت منجر به این می‌شود که نتیجه روانکاوی برای خود او بهتر و پایدارتر باشد. این امر ریشه در وضعیت روانی خود شخص دارد؛ یعنی ناخود‌آگاه فرد چنین اقتضائی دارد.

در حالت عادی شخص، ناخودآگاهی دارد که فانتزهایی را خلق می‌کند. او به طور اجتناب‌ناپذیری می‌خواهد این فانتزی‌ها را محقق سازد. هدف از این کار سه چیز است: 1-ارضا کردن امیال 2-مراقبت از ترس‌ها 3-التیام "خود" تجزیه‌شده و التیام رابطه با دیگری که غالبا آسیب دیده است. حال رشد ذهن روانکاوانه، شخص را از این وضعیت بیرون می‌کشد و او را از حالت اجبار و اضطرار در انجام کارها به وضعیتی می‌رساند که قدرت تفکر پیدا کند. در چنین حالتی شخص درمی‌یابد که ذهنش زمین بازی انگیزه‌هاست و نه نماد واقعیت امور. از این روی، فرد بوش اصرار دارد که باید رابطه بیمار با ذهنش تغییر ‌کند تا بر اثر این تغییر، از جهت عملی، بیمار این توانایی را پیدا کند که کنش‌هایش از حالت اجبار خارج شود و بتواند با عقلانیت و تفکر تصمیم بگیرد. بیمار در پایان روند درمان توانایی تحلیل خود را پیدا می‌کند. او ذهن خود را عمیق درک می‌کند و از این طریق به درک عمیق‌تری از روان خود می‌رسد. بر این اساس می‌توان گفت نوعی خودشناسی هدف این درمان است.

همچنین ویژگی دیگر دیدگاه نویسنده این است که در تحلیل ذهن بیمار باید اهمیت را به اینجا و اکنون داد و نه آنجا و آن زمان. لذا به جای تمرکز بر دوران کودکی و ماجراهای آن زمان، باید بر آنچه اکنون و اینجا در ذهن شخص جریان دارد، تمرکز کرد و آن را موضوع روانکاوی قرار داد.

اگرچه این کتاب تخصصی است و در اصل برای راهنمایی روانکاوان است، اما فقط برای آنان و روان‌درمان‌گران نیست. بیماران نیز می‌توانند از آن بهره‌مند شوند. حتی افراد علاقمند نیز می‌توانند برای بهبود زندگی روزمره از بصیرت‌های دقیق و عمیق موجود در آن استفاده کنند. به‌طور کلی، روانکاوی برای آن است که زندگی بهتری داشته باشیم. این کتاب نیز چنین است.

 

*دکترای فلسفه