«اسطوره‌ی بنیادها»

(ارج‌نامه‌ی ابوالقاسم اسماعیل‌پور)

به کوشش: محمد شکری فومشی

با همکاری: سمیرا نوروزی، میثم محمدی

ناشر: چشمه، چاپ اول 1396

427 صفحه، 38000 تومان

 *****

اسطوره گذشته دور و درازی دارد. چه بسا کهن‌ترین شکل شناخت بشری نسبت به انسان و جهان و همه چیزهای دیگر باشد. در گذشته‌های دور، انسان اسطوره را کاملا و در کلیت‌اش درک می‌کرد و می‌پذیرفت. بعدها چیزهای دیگری به تدریج به جای اسطوره نشست و آن مقام را به دست آورد؛ دین، فلسفه و حالا هم علم. امروزه دیگر نمی‌توان اسطوره‌ها را به طور کامل پذیرفت و البته نمی‌توان هم به طور کامل رد کرد. آری، در دوره‌هایی نگاهی کاملا منفی به آنها وجود داشت و امروزه هم برخی از افراد آنها را مطلقا باطل می‌دانند، اما غالب پژوهش‌گران این حوزه اسطوره‌ها را در این قالب جای نمی‌دهند و چنان نگاه افراطی را قبول ندارند. اسطوره همچنان مهم است و نمی‌توان آن را نادیده گرفت. به همین دلیل نه‌تنها اسطوره‌ها فراموش نشده‌اند، بلکه همه اسطوره‌ها شناسایی و معرفی می‌شوند و روزبه‌روز تحقیقات اسطوره‌شناسی بیشتر و ژرف‌تر می‌شود. در کشور ما نیز کسانی هستند که به این حوزه اهتمام دارند. یکی از آنان جناب آقای دکتر ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق است.

تخصص اصلی دکتر اسماعیل‌پور اسطوره‌شناسی است و به طور خاص اسطوره‌های ایرانی و به ویژه اسطوره‌های دین مانوی است. ایشان در زمینه اسطوره‌های دین مانوی یکی از صاحب‌نظران در طراز جهانی هستند. برخی از آثار ایشان در این زمینه به زبان انگلیسی ترجمه شده است و جزو منابع معتبر این حوزه در سطح جهانی به شمار می‌آید.

دکتر اسماعیل‌پور استاد دانشگاه شهید بهشتی است که سالیان بسیاری را در این زمینه به تحقیق و تالیف و تدریس مشغول بوده‌اند. کتاب‌ها، مقالات، ترجمه‌ها و سخنرانی‌های ایشان بسیار است و در ابتدای این اثر فهرست آنها در چهارده صفحه آمده است. تاکنون سیزده کتاب از ایشان منشتر شده است. مقالات ایشان بسیار است. در همایش‌های داخلی و بین‌المللی معتبر زیادی حاضر شده‌اند. سردبیر و عضو هیئت‌تحریریه چندین مجله هستند. این استاد ایرانی علاوه بر دانشگاه‌های مختلف کشور در دانشگاه‌های خارج از کشور نیز تدریس کرده‌اند؛ به‌ویژه در چین و روسیه. از جهت اجرایی نیز ریاست مراکز علمی و دانشگاهی بسیاری را در کارنامه فعالیت‌های خود دارند. برخی از آثار ایشان چند بار برنده جایزه فصل و جایزه کتاب سال شده‌اند. گزیده‌ای از نوشته‌های ایشان به زبان‌های انگلیسی، چینی، روسی و هندی نیز ترجمه و منتشر شده است. خود ایشان نیز در حیطه ترجمه ید طولایی دارند و نزدیک به سی جلد کتاب درباره ادبیات و اسطوره‌های ملل و فرهنگ‌های مختلف جهان ترجمه کرده‌اند. همچنین این استاد برجسته شاعر نیز هستند و تاکنون چند مجموعه شعر از ایشان منتشر شده است.

با این توصیفات، طبیعی است که از این شخصیت علمی، به پاس یک عمر تلاش علمی، تقدیر به عمل آید. تجلیل از یک اندیشمند گرامی‌داشت یک شخص خاص نیست، بلکه ارج نهادن به آن اندیشه و غایتی است که مد نظر آن شخص اندیشمند است. بنابراین تلاش و همکاری و همفکری در راستای آن اندیشه و غایت شایسته‌ترین ارجی است که برای تلاش‌های علمی یک اندیشمند می‌توان تصور کرد؛ کاری که در این کتاب به خوبی انجام شده است.

بخش اول، با عنوان "فرهنگ و زبان‌های باستانی"، شامل مقالاتی است که یا به اسطوره‌های ایران باستان مرتبط‌اند یا به ادبیات آن روزگار. البته فعالیت‌های ایشان به اسطوره‌شناسی محض محدود نمی‌شود. پژوهش‌های این استاد ممتاز در زمینه ادبیات فارسی نیز قابل توجه است. البته ادبیات را در ارتباط با اسطوره‌شناسی در نظر می‌گیرند. به طور خاص، اسطوره‌های ایرانی را در اشعار فارسی و عربی پی‌گیری می‌کنند و این اشعار را بر اساس آن اسطوره‌ها واکاوی می‌کنند. به پاس این تلاش‌ها بخش دوم، "ادبیات"، شامل مقالاتی است که به ادبیات فارسی می‌پردازند. در این بخش تنوع زیادی دیده می‌شود. ادبیات فارسی قدیم و معاصر، اعم از نظم و نثر موضوع مقالات این بخش است. برخی از مقالات به موضوع و مضمون خاصی می‌پردازند و برخی به جنبه‌های صوری و سبک‌های ادبی. بخش سوم، تحت عنوان "مقالات خارجی"، شامل شش مقاله خارجی است که برخی از آنها را پژوهشگران ایرانی و برخی دیگر را پژوهشگران خارجی نوشته‌اند. پنج مقاله به زبان انگلیسی و یک مورد به زبان آلمانی است. موضوع این مقالات نیز مربوط به دو حوزه ادبیات و اسطوره‌شناسی ایرانی و تطبیقی است.

در همه بخش‌ها مقالاتی درباره نسخه‌های خطی کهن مربوط به فرهنگ ایرانی وجود دارد. نویسندگان این ارج‌نامه پژوهشگران قابلی بوده و برخی از آنان نویسندگان نامداری هستند. همه این مقالات به نوعی با فرهنگ ایرانی مربوط می‌شوند. منشا و ریشه‌های بسیاری از باورها، عادت‌ها و آداب و رسوم فعلی را باید به اسطوره‌ها بازگرداند. بنابراین آشنایی به اسطوره‌های کهن یک قوم و ملت، در واقع بخشی از رسیدن آنان به خودآگاهی جمعی است. به عبارت دیگر برای این‌که بدانیم کیستیم و چرا چنین شده‌ایم، باید آگاه باشیم از این‌که که بوده‌ایم. مطالعه این مجموعه مقالات ما را با ریشه‌های فرهنگ خود آشنا می‌کند و لایه‌های زیرین تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم را بیشتر آشکار می‌کند؛ یعنی بخشی از هویت و حقیقت ما را بیشتر آشکار می‌کند.