«دختر ویولن زن در کوچه‌های برفی آذر ماه»

نویسنده: سیدعلی صالحی

ناشر: چشمه؛ چاپ اول 1396

110 صفحه؛ 10000 تومان

****

سید علی صالحی طی چند دهه حضور مستمر در فضای ادبی انقدر فعال بوده، از سرودن شعر گرفته تا گفتگو و ارائه مانفیست و... که برای منتقدان، سوژه در خور توجهی برای نقد و بررسی بوده است. در همین سال‌های اخیر غیر از مجموعه شعر حاضر (شعر دختر ویولن زن در کوچه‌های برفی آذر ماه)، آنقدر به صالحی و مانفیسیت «شعرحکمت» پرداخته شده که دیگر حرف تازه‌ای نمانده، تازه مصاحبه‌هایش به کنار. اما حرف تازه همچنان شعر «صالحی»یست که پس از چند دهه سرودن مثل آب روان، تر و تازه‌ است.

مجموعه شعر « شعردختر ویولن زن در کوچه‌های برفی آذر ماه» بعد از مانفیست چاپ شد اما حسن کار صالحی آن است که مانیفیستش را از دل شعرش بیرون کشید، نه اینکه براساس مانیفیست شعر حکمت به سرودن پرداخته باشد. پس بدون در نظر گرفتن آنچه در مانیفیست شعر حکمت مطرح شده، به ویژگی‌های سروده‌های این کتاب می‌پردازیم. البته بعد به مانیفیست هم اشاراتی خواهیم داشت. در اولین خوانش از مجموعه‌ی «دخترویولن زن در کوچه‌های آذر ماه» زبان ساده اما نه ساده‌انگارانه‌ی سروده‌های سیدعلی صالحی است که جلب توجه می‌کند. صالحی در پنجمین دهه از شاعری خود به چنان زبان بی پیرایه‌ای رسیده است که گاه به منطق نثری زبان پهلو می‌زند. با این تفاوت که ما همچنان با شعر و شاعرانه‌گی روبرو هستیم. ساده‌گی که گاه در می‌مانی که چه ویژگی این متن را شعر کرده و آنرا از نثر جدا می‌کند. «صالحی» همانطور که در منشور «شعر حکمت» آورده‌ است با اشعار بلند و همچنین شعر روایی مخالف است. پس این زبان ساده به طور معمول شاعر را به سوی سرودن شعر روایی سوق نداده. از آنجا که در اشعار بلند شعر به طور معمول(البته با در نظر گرفتن استثنا) روایت محور می‌شوند، «صالحی» تدابیری اندیشیده که شعر را نه تنها روایت محور نمی‌کند بلکه آنرا به تمامی به ضد روایت تبدیل می‌کند. مثلا با آوردن کلماتی رگباری در شعر که خوانش روایی شعر را نا ممکن می‌کند. این کلمات در عوض به گونه‌ای انتخاب شده‌اند که فضا‌سازی می کنند. مثلا در شعر «...آ» می‌خوانیم:

زرورق،خودکار،کلینکس،کبریت
زندان،تمارض،تب،تنهایی.

با در نظر داشتن اینکه این مجموعه یک‌سال پس از انتشار منشور «شعر حکمت» منتشر شده حتما تاریخ سرایش اشعار متفاوت است و نباید انتظار داشت که تمام اشعار با یک رویکرد سروده شده باشند. مثلا«صالحی» در اشعار «رهایی» و «ماخ اولا» مستقیما ارجاعات سیاسی و فرا متن می‌دهد.اشعار این مجموعه زبان محور نیستند که در خوانش اول خود را نشان بدهند بلکه این گونه شعر ظرفیت شعررا در ذهن مخاطب تکمیل می‌کند. گویی شاعر شعرش را با اتکا و ارجاع به ذهن مخاطب خود می‌سراید و متن شاعر در ذهن خواننده و ذهنیت او شعر می‌شوند. به این خصیصه‌ی مهم در خوانش کوتاه‌مون از مانیفیست «صالحی» بیشتر خواهیم پرداخت. اتکا و ارجاع شاعر به ذهن مخاطب برخلاف ظاهر و زبان ساده‌ی شعر او خصوصیت مهمی است که معمولا در متون پست مدرنیستی سراغ داریم. خصوصیت دیگر شعر «صالحی» در این مجموعه ایده پرداز بودن شعرهاست که انگار از تجربه‌ی هایکو سرایی‌ها با او مانده. با این تفاوت که به جای سطر سوم هایکو که حکمت شعر را در خود دارد اینجا «صالحی» با پایان بندی شعر همان حکمت و ایده را منتقل می‌کند.

کسی مقصر نیست،
آن شب
خیلی‌ها
شب‌تاب مرده را
اشتباه
شبیه آفتاب عالم‌تاب دیده بودند
آه...ذوق‌زدگان ظلمت‌پرست...!

این تکنیک در بسیاری از شعرهای مجموعه انجام شده و عموما پایان‌بندی شعرها درخشان «سید علی صالحی» طی پنج دهه فعالیت ادبی خود غریب به بیست مجموعه شعربه چاپ چاپ رسانده است. اشعار او به‌خصوص در دهه شصت که نظریه شعر گفتار را تئوریزه کرد مورد توجه منتقدین قرار گرفت و کم کم مورد اقبال عموم نیز قرار گرفت.همین مجموعه حاضر هم در میان بی‌رونقی کتاب و نبود کتابخوان علاقه مند با اقبال عمومی خوبی روبرو شد و جزو پرفروش‌ترین آثار قرار گرفت.آثار «صالحی» همیشه خوانندگان خودش را داشته اما شاید یکی از دلایلی که به فروش بیشتر آن کمک کرده همین سادگی و بی‌پیرایه‌گی زبان است که از هر آرایه‌ی زینتی در زبان شعر دوری گزیده. این سادگی و بی پیرایگی تدبیری است که صالحی ایده‌اش را در مانیفست «شعر حکمت» اندیشیده:«اما آنچه توانسته است این نوشته را شعر کند،هنجارگریزی‌های زبانی،واج‌آرایی بی‌تکلف،انسانپنداری‌های زیباومهم‌تر از آن ابهام‌های شاعرانه در معنا و تعیین سرنوشت آن به فکر و توجه و دید مخاطب است» همانجا که شاعر برای دید مخاطب ارج و ارزش زیادی قایل می‌شود و برای اولین بار تاویل مخاطب از شعر قسمتی از فرآیند آفرینش آن در نطر گرفته می‌شود.شعر با مخاطب کامل می‌شود و در ذهن او متن معمول تبدیل به شعر می‌شود در واقع به جای تمام آرایه‌ها و پیرایه‌های ادبی تجربه ذهن مخاطب است که آن تجربه‌ای را که به آن حس شاعرانه می‌گویند درک و دریافت می‌کند. مجموعه«دختر ویولن زن در کوچه‌های برفی آذر ماه» در صد و ده صفحه چاپ شده است و شامل بیش از پنجاه شعر می‌شود که به همت نشر چشمه منتشر شده است.