سابقه “جشن سوری”، همچون نوروز و دیگر جشن‌های کهن ایرانی، به هزاره‌های گم‌شده در تاریخ برمی‌گردد.

اینکه در اوستا و حتی وداها اشاره‌ای به جشن سوری نشده، [مهرداد بهار، پژوهشی در اساطیر ایران، ص ۴۹۵] نشان می‌دهد که این جشن، آیینی زرتشتی نیست. به نظر مرحوم مهرداد بهار این جشن، گویا نوعی جادوی گرم کردن و تقویت نیروی خورشید بوده است و کلمه “سوری” نیز به معنی”سرخ” است و ربطی به جشن و سور ندارد.[بهار، از اسطوره تا تاریخ،ص ۳۰۵] البته برخی نیز آن را با «سور» به معنی جشن در ارتباط می‌دانند.

از دیدگاه مغان و موبدان دوران ساسانی نسبت به جشن سوری اطلاعی نداریم ولی در متون مانوی از این آیین یاد شده است[همان،ص ۳۵۵] از منظر زردشتیان چهارشنبه‌سوری هیچ تطابقی با آیین آنان ندارد. یک زردشتی برای آتش نوعی قداست قایل است و هرگز از روی آن نمی‌پرد؛ چه رسد به اینکه درکنار آن به ترقه‌بازی و کارهای جلف بپردازد. اساساً در تقویم پیش از اسلام و گاه‌شماری زرتشتی تقسیم‌بندی روزها به صورت فعلی وجود نداشته؛ به این معنی که چهارشنبه‌ای درکار نبوده تا چهارشنبه‌سوری معنی داشته باشد!

امّا پس از اسلام، به گواهی جاحظ (متوفی ۲۵۵ ق) و دیگران، جشن‌های نوروز، از جمله جشن سوری با شکوه و تشریفات در همه جا، حتی بغداد و دربار خلفا برگزار می‌شده است[همان، ص۲۹۱].دیوان‌های شعر عرب پر است از سروده‌هایی که در وصف”نیروز” سروده شده‌اند.[نگاه کنید به مقاله “نوروز در ادبیات عرب” نوشته حسین علی محفوظ در کتاب برگزیده مقالات معارف اسلامی،ج۲،ص۴۲۳-۴۲۸]

در آن روزگار، برافروختن آتش در شب نوروز انجام می‌شد و هنوز با روز و شب چهارشنبه گره نخورده بود. به گزارش ابوهلال عسکری (۳۹۵ ه ق) در کتاب الاوائل علت برافروختن آتش در نظر ایرانیان، زدودن عفونت‌ها و آلودگی‌ها بوده است. معتضد، شانزدهمین خلیفه عباسی، (متوفی ۲۸۹ ق) دستور داد که زمان نوروز از وقت خود به یازدهم ماه حزیران منتقل شود .این نوروز به نام «نوروز معتضد» شهرت یافت. به فرمان او همچنین آتش افروختن در شب نوروز- جشن سوری – ممنوع شد این فرمان که با تخفیف میزان خراج رعیّت همراه بود، به نوشته ابن تغری بردی(متوفی ۸۷۴ ق) در النجوم الزاهره، از کارهای مفید معتضد شمرده شده است. گزارش‌هایی از این دست، نشان می‌دهد که جشن سوری به همان صورت کهن تا اواخر قرن سوم هجری رسماً تداوم داشته است.

احتمالاً به دلیل نهی خلیفه عباسی آتشِ سوری پس از این تاریخ فروکش می‌کند.این در حالی است که جشن‌های دیگر، از جمله سده و مهرگان و نوروز با شکوه فراوان تا دوران هجوم مغول در قلمرو ایران برگزار می‌شده و دیوان‌های شعر فارسی تصویرهای درخشانی دارد از شکوه و عظمت این آیین‌ها و چگونگی برگزاری آن‌ها.

در تاریخ بخارای نرشخی(متوفی ۳۵۸ ق)، اشاره‌ای به یک حادثه آتش‌سوزی در شب سوری رفته و از آن باعنوان“عادت قدیم” یاد شده است که می تواند دلالت بر غیر رایج بودن این مراسم در قرن چهارم داشته باشد.[تاریخ بخارا، ص۳۷]

با ایلغار مغول، بسیاری از سنت‌های کهن ایرانی آسیب می‌بینند و تنها پس از استقرار حکومت صفوی است که آیین‌های باستانی ایرانی در سایه تشیّع جانی تازه می‌گیرند و هرچه بیش‌تر با نمادهای شیعه درمی‌آمیزند. به عنوان مثال همین چهارشنبه‌سوری تا همین اواخر در بسیاری از مناطق ایران، در چهارشنبه آخر ماه صفر و به عنوان یادبود قیام مختار علیه قاتلان امام حسین(َع) برگزار می‌شد. بر اساس یک عقیده رایج، مختار در شب چهارشنبه آخر صفر بر بام خانه‌اش آتش افروخت و مردم را به قیام دعوت کرد. در بخش‌هایی از افغانستان امروز، این مراسم هنوز به همین شیوه و به همین انگیزه برپامی‌شود. بدین ترتیب چهارشنبه سوری حسن ختامی بود بر عزاداری‌های دوماهه محرم و صفر و جشنی بود برای ابراز شادمانی از کار مختار در انتقام از کشندگان اهل بیت (ع). چارشنبه‌سوری، به شکلی که تا این اواخر برگزار می‌شد جشنی زیبا و بامفهوم بود و باعث همبستگی بیشتر مردم و گسترش مهربانی در میان آنان می‌شد.

در یک نگاه کلّی چهارشنبه سوری یک آیین بسیار کهن ایرانی و بخشی از آیین نوروز بوده است که بعد از اسلام و به‌ویژه پس از صفویّه، دچار تحوّل شده و با نمادهای تشیّع درآمیخته است. امّا آنچه در سال‌های اخیر در ایران به عنوان چهارشنبه‌سوری برگزار می‌شود ربط زیادی با آیین‌های کهن ایرانی قبل و بعد از اسلام ندارد و کارناوالی است که بیش‌تر به برخی جشن‌های خارجی شباهت دارد؛ البتّه به صورتی افراطی، غیرمنطقی و خشن!

امیدواریم بار دیگر شاهد چهارشنبه‌سوری اصیل ایرانی باشیم که به‌راستی آیینی بود انسانی و بامفهوم و زیبا!