«ایران عصر صفوی»
(نوزایی امپراطوری ایرانی)
نویسنده: اندرو جی. نیومن
مترجم: بهزاد کریمی
ناشر: افکار؛ چاپ اول 1396
696 صفحه؛ 28500 تومان
****
آیا تا به حال از خود پرسیده اید چه شد که حکومت صفوی با آن شکوه و عظمت و شاهان مقتدری که نامشان لرزه براندام دشمنان داخلی و خارجی می انداخت، با حمله‌ای از سوی نیروهای محلی یکی از ولایات خودش سرنگون شد؟
لارنس لاکهارت نویسنده کتاب «انقراض سلسله صفویه» (1958م/1336خ) با نگاهی یکسویه نقش آفرینی محمدباقر مجلسی را در پیشامد این وضعیت، تاثیرگذار می‌داند و او را «مجتهدی بسیار متعصب، متظاهری متصلب و متحجر، مخالف هرگونه حکمت و آزاردهنده یهودیان و ارمنی‌ها» توصیف می‌کند که چنان ساختار ایستای درهم پیچیده‌ای از مذهب و قدرت سیاسی ایجاد کرده بود که حاکمیت صفوی را از هرگونه واکنش مناسب به حملاتی که در نهایت منجر به سقوط اصفهان شد، ناتوان ساخته بود.
عجیب است که لاکهارت به عنوان مورخی شناخته شده و محقق و ایرانشناسی که از سال ۱۹۲۴ به مدت ۳۰ سال به طور مرتب به ایران رفت‌وآمد داشته و بیشتر این ایام را در ایران زندگی کرده، با تاسی به نظر یک نویسنده قدیمی به نام ای. جی. براون (1926م/1304خ) این تصویر را از مجلسی ارائه می‌دهد. چنین ساده سازی مسئله و شتاب زدگی درترسیم علامه متکلمی که صد و ده جلد کتاب به زبان عربی تالیف کرده و مسئله امامت و انتظار را تشریح نموده، برای اندرو نیومن قانع کننده نبوده است. نیومن که به عنوان دانشجوی دکترا در زمینه تحولات فقه شیعی تحقیق می‌کرده، پس از چاپ کتابی در باره آموزه و عمل تشع امامی در اواخر سده نهم و اوایل سده دهم، بر آن می‌شود تا تاریخی عمومی درباره صفویه بنویسد و خلاءهای موجود در تحقیقات سطحی که سالها توسط پژوهشگران غربی درباره صفویه می‌شده را ارتقا بخشد. کتاب «ایران عصر صفوی» حاصل این تصمیم است و در نگارش آن تعداد زیادی از پژوهشگران مطلع مورد مشاوره قرار گرفتند که در میان آنها نام‌های آشنایی چون ایرج افشار، رسول جعفریان و احسان اشراقی به چشم میخورد.
این کتاب ابتدا با مروری بر آثار پیشین درباره تاریخ صفویه، آموزه‌های کلیشه‌ای این تاریخ را به نقد می‌کشد و سپس ساختار تحقیق خود در این موضوع را شرح می‌دهد. پس از این بخش مقدماتی فصول کتاب در 9 بخش سیر تولد، تکوین و سقوط صفویه را پی می‌گیرد. موضع نوآورانه نیومن در تمام فصول کتاب مشهود است؛ برای مثال در فصل نخست که به پی ریزی بنیادها توسط شاه اسماعیل اول اختصاص دارد، او را یکبار از زاویه تعلق‌اش به ترک‌ها و یکبار نزدیکی به تاجیک‌ها توضیح می‌دهد و این دو گانه در تمام فصول مقایسه میشوند.
در این کتاب دلایل تضعیف ساختار قدرت صفوی در همین تضاد دوگانه منافع قومی و رخ دادن جنگ‌های داخلی از همان ابتدا ریشه‌‌یابی می‌شود. جنگ‌هایی که در دوره تثبیت قدرت توسط شاه تهماسب آغاز می‌شود و تاجیک‌ها و ترک‌ها در آن نقش بازی میکنند، سپس در زمان اسماعیل دوم و خدابنده تداوم می‌یابد و در زمان شاه عباس اول و دوم و شاه صفی که در اوج قدرت بودند، اشکال متفاوتی از تکثرگرایی در قدرت پیدا می‌کند. اما در نهایت با سر کار آمدن شاه سلیمان و همراه با تضعیف ساختارهای حکومتی به بحران‌های اجتماعی-اقتصادی و چالش‌های مذهبی و واکنش‌های پیچیده منجر شده و دست آخر حکومتی شکل گرفته بر تکثر و تنوع را دستخوش سقوط می‌کند.
کتاب تاریخی متفاوت از صفویه را روایت می‌کند که در عین ترسیم پیچیدگی‌های روابط عوامل مختلف در شکل گیری، ثبات و سقوط آن، از زبانی ساده و روان برخوردار است. هر فصل آن دارای پی نوشتی مفصل از توضیح نام‌ها و رویدادها و منابع است که برای مخاطبان علاقه مند و نیز دانشجویان ابعاد پژوهشی متن را دست یافتنی می‌کند. با اینهمه کتاب شناسی و نمایه در انتهای این مجلد محققان را نیز بهره‌مند کرده و نگاه انتقادی درون متن می‌تواند راههای تازه‌ای را برای پژوهش در این باره نشان دهد.
