«فرهنگ ادبیات فارسی معاصر»
نویسنده: محمد شریفی
ویراستار: محمدرضا جعفری
ناشر: نشر نو؛ چاپ اول 1395
879 صفحه؛ 70000 تومان
*****
نه سال پیش به همت نشر نو و با همکاری نشر معین، فرهنگی منتشر شد با عنوان فرهنگ ادبیات فارسی که به همت محمد شریفی تالیف شد و محمدرضا جعفری ویراستاری آن را برعهده داشت، چنین فرهنگی تا آن زمان نمونه مشابهی نداشت و البته کماکان نیز نمونه‌ای هم طراز آن منتشر نشده است و تنها کتابی را که می‌توان از جهاتی بدان نزدیک دانست، کتاب فرهنگ ادبیات فارسی اثر زهرا خانلری است که در اواخر دهه چهل منتشر شده بود.
آنچه در نگاه نخست حاصل کار شریفی را متمایز و منحصر به فرد می‌سازد، توجه او به ادبیات معاصر و مدخل‌های بسیاری است که برای پوشش دادن به آن وارد این اثر کرده. البته در حوزه ادبیات کلاسیک نیز مدخل‌های کتاب با رویکردی به روز‌تر و با توجه به آخرین تغییر و تحول‌های فرهنگ نویسی و با در نظر گرفتن حوزه مشخصی از مخاطبان تعریف و طراحی شده بودند که به خوبی می‌توانست پاسخگوی نیاز دانشجویان و علاقمندان ادبیات کلاسیک باشد. استقبال از این فرهنگ کارآمد تا حدی بود که در مدت زمان کوتاهی در چندین نوبت تجدید چاپ شد.
«فرهنگ ادبیات فارسی معاصر» که به تازگی به همت نشر نو وارد بازار کتاب شده است در واقع بخشی از مدخل های همان فرهنگ ادبیات فارسی است که به ادبیات معاصر اختصاص داشت و از قضا نقش بسزایی هم در متمایز شدن آن فرهنگ از نمونه‌های مشابه برخوردار بود. جدا کردن مدخل‌های مربوط به ادبیات معاصر و انتشار آن در قالب اثری مستقل که جامعه هدف متفاوتی از مخاطبان را مورد نظر دارد، به روز کردن آنها، ایده ای بسیار هوشمندانه از سوی نویسنده (محمد شریفی) و ویراستار (محمد رضا جعفری) بوده است که به تحقق فرهنگی تازه و بسیار کاربردی را برای مخاطبان پر تعداد ادبیات معاصر انجامیده است؛ اثری که می تواند پاسخگوی خلایی باشد که همواره در یافتن اطلاعات لازم در حوزه ادبیات معاصر احساس شده است.
اهمیت و دشواری این کار از آن جا مایه می‌گیرد که حوزه ادبیات معاصر در برخی شاخه ها به لحاظ فرهنگ نویسی، دست نخورده و کار نشده است، بنابراین نویسنده ناگزیر خود برای اولین بار به پی ریزی این بنای بزرگ پرداخته است. بنابراین با بازنگری و ویرایش مدخل‌هایی که برای فرهنگ پیشین نگاشته شده بودند اما در حوزه ادبیات معاصر قرار می‌گرفتند و قرار دادن در کنار مدخل‌های تازه‌ای که با توجه به گذر زمان و افزوده شدن بر تولیدات ادبی معاصر بدین فرهنگ راه یافته‌اند و همچنین جامعیت بخشیدن به شاخه‌های مختلف ادبیات معاصر، در واقع فرهنگ تازه‌ای را تالیف کرده است که نزدیک به بیست درصد به مطالب آن افزوده شده است.
یکی از مهمترین ویژگی های این فرهنگ برخورداری از اطلاعاتی است که به ندرت درباره آنها می‌توان در منابع موجود چیزی یافت، برای نمونه نویسنده در این اثر علاوه بر نقل خلاصه داستان رمانهای فارسی، به ارائه اطلاعاتی مشابه درباره مهمترین داستانهای کوتاه ادبیات معاصر نیز پرداخته است. این فرهنگ حاصل سالها مطالعه، تحقیق و فیش برداری از حدود 180 هزار صفحه از آثار ادبیات معاصر فارسی است که با پشتکاری مثال زدنی توسط محمد شریفی به سرانجام رسیده است.کاری کارستان که در آن سوی مرزها اغلب توسط گروهی حرفهای و با حمایت نهادهای دانشگاهی و دولتی به سرانجام می‌رسد، اما به سنت معمول این دیار این بار نیز بخش خصوصی پا پیش نهاده و آن را محقق ساخته است.
محمد شریفی با توجه به حجم پژوهش و گستره وسیعی را که شامل آن می‌شده، شیوه کار را بر رعایت اختصار در عرضه اطلاعات، ایجاز در خلاصه داستان‌ها و ارائه مقاله‌های موجز قرار داده و تدوین و تنظیم مدخل‌ها نیز به صورت معمول و با ترتیب الفبایی صورت گرفته است. از جمله ویژگی‌های مهم این فرهنگ گردآوردن اطلاعات ادبی همچون شرح احوال نویسندگان، شاعران و منتقدان ادبی و همچنین خلاصه رمان‌ها، نمایشنامه‌ها و برخی داستانهای کوتاه و شرح اصطلاحات و آرایه‌های ادبی و با نمونه‌های معاصر نیز در این کتاب معرفی شده‌اند.
در این فرهنگ اساس کار بر ادبیات معاصر است و از حیث دایره شمول، در برگیرنده ادبیات نوین ایران از حدود انقلاب مشروطه تا امروز است. اگرچه در موازنه ادبیات داستانی و شعر در این فرهنگ کفه ترازو به شکل محسوسی به سمت داستان سنگینی می‌کند اما این به واسطه‌ی کم توجهی مولف و یا نقص کار نیست، بلکه نخست از آن روست که در حوزه ادبیات نمایشی از میان آثار نمایشنامه‌نویسان بیشتر به کسانی توجه شده که جنبه ادبی کارشان بر جنبه نمایش آن غلبه دارد و در واقع کسانی را شامل می‌شود که آثار نمایشی آنها به صورت کتاب در آمده است و گروهی از پیشگامان تجدد ادبی که به این کتاب راه یافته‌اند نیز بیشتر از جنبه نثر نویسی بر ادبیات معاصر تاثیر گذاشته‌اند. از دیگر سو مولف کتاب آن دسته از شاعرانی را که در روزگار معاصر می‌زیستند و به عنوان سرایندگان شعر فارسی شناخته می‌شدند کنار گذاشته و در کتاب به ایشان نپرداخته است، مگر استثناهایی که شامل پیشگامان موثر در ادبیات معاصر فارسی هستند.
خلاصه سخن این که این فرهنگ که با کتابپردازی مقبول در قطعی خوشدست منتشر شده و با گردآوردن مجموعهای از اطلاعات لازم برای خوانندگان حرفهای و یا نیمه حرفهای و به صورتی مدون و در کنار هم، راهنمایی است برای رفع نیاز علاقمندان و خوانندگان حرفهای و نیمه حرفهای ادبیات معاصر فارسی که نیاز یا علاقه‌ای به مطالب مربوط به ادبیات کلاسیک فارسی ندارند.
