«پاداش»

(منطق پنهانی که انگیزه‌های ما را شکل می‌دهد)

نویسنده: دن آریلی

مترجم: سید امیرحسین میرابوطالبی

ناشر: ترجمان علوم انسانی، چاپ اول 1396

120 صفحه، 13000 تومان

شما می‌توانید در صورت تمایل کتاب «پاداش» را از اینجا به صورت اینترنتی خریداری کنید.

****

دانشگاهِ یکی از کشورهای واقع در کهکشان راه شیری تصمیم گرفت برای این‌که دانشجویانش بهتر و بیشتر درس بخوانند از آنان پول کلانی بگیرد. به این صورت که اگر شاخص‌های کاملا کمّی خاصی را در مدت کوتاهی محقق نکنند، باید پول قابل‌توجهی بپردازند. نتیجه این شد که همه درس را کنار گذاشتند و به دنبال راهی گشتند که آن پول را تهیه و با رضایت کامل تقدیم کنند. یکی از شرکت‌های منظومه شمسی هم در راستای افزایش کارایی کارکنان این قانون را وضع کرد: قراردادهای شغلی سه ماهه خواهد بود تا، به خاطر ترس از اخراج، اسکلت کارکنان همیشه در حال لرزش باشد. به این صورت، آنان تلاش می‌کنند بهتر و بیشتر کار کنند تا قرارداد‌های‌شان تمدید شود. پیامد این شیوه درخشان فقط سست شدن روابط کارکنان با شرکت بود. هر ماه تعداد زیادی از آنها استعفا می‌دادند و افراد جدیدی جایگزین می‌شدند که بی‌تجربه بودند و باید از نو آموزش می‌دیدند. آموزش افراد تازه‌کار نیز هزینه‌مالی و زمانی قابل‌توجهی در پی دارد. در نتیجه، کارایی شرکت به شدت کاهش یافت. مدیران به اشتباه خود پی بردند و برای جبران آن، مدت قرارداد را یک‌ماهه اعلام کردند و با این برنامه چهارنعل به سوی اضمحلال شرکت تاختند و در پایان با موفقیت آن را به فنا دادند. این موارد نمونه‌های بومی الگوی ایرانی – اسلامی انهدام انگیزه است. اشتباه است اگر کسی بپندارد جایی در جهان هست که این گونه خطاهای محاسباتی رخ نمی‌دهد. حتی در پیشرفته‌ترین کشورهای لیبرال جهان، همچون ایالات متحده آمریکا، نیز مغزهای برخی مدیران به همین خوبی معیوب است.

برای انجام کارها هیچ چیز مهمتر از انگیزه نیست. منظور فقط کارهای شرکت و اداره و کارخانه و مدرسه و... نیست. حتی جزیی‌ترین کارهای روزمره نیز بدون انگیزه انجام نمی‌شود؛ مثلا سحرخیزی، مرتب کردن اتاق، شستن ظرف‌های شام، گردگیری، شستن جوراب، ورزش کردن و هزاران فعالیت ریز و درشت دیگر از این دست کارها. علی‌رغم اهمیت اساسی انگیزه در انجام کارها، از دست دادن یا از بین بردن آن بسیار آسان است. در مقابل، به دست آوردن انگیزه‌ای شخصی یا ایجاد آن در دیگران، اصلا ساده نیست؛ زیرا سازوکار انگیزه بسیار پیچیده است. متاسفانه بیشتر افراد، از جمله مدیران و رهبران و والدین و معلمان، تصور کاملا غلطی از انگیزه دارند. آنان گمان می‌کنند صرف وجود تشویق و تنبیه بیرونی کافی است تا افراد زیردست‌شان برای انجام کارها و فعالیت‌ها کاملا و به خوبی برانگیخته شوند. این باور ابلهانه را دن آریلی در این اثر کوچک خود کاملا رد می‌کند.

دن آریلی یکی از نامدارترین صاحب‌نظران در حوزه جدید اقتصاد رفتار است که شهرت جهانی دارد. پیش از این، چند کتاب دیگر از او در همین زمینه به فارسی ترجمه شده است. این کتاب خوب که به تازگی منتشر شده نیز در همان حال و هوا است؛ یعنی کاملا علمی و بسیار خواندنی. این اثر شش بخش است؛ یک مقدمه، پنج فصل و نتیجه‌گیری. اما مباحث آن را می‌توان دو دسته کرد: عوامل مخرب انگیزه و عوامل انگیزه‌بخش. همه این موارد نیز با آزمایش‌های کاملا علمی و آکادمیک واکاوی می‌شوند.

آریلی برای کشف قوانین انگیزه نشان می‌دهد گام اول این است که بدانیم انگیزه‌های بیرونی محض کافی نیست. همچنین امور مادی هم به تنهایی نمی‌تواند در طولانی‌مدت انگیزه ایجاد کند. نادیده گرفتن امور ذهنی و روانی نیز بهترین راه برای از بین بردن انگیزه است. برای این‌که انسان‌ها بهتر و بیشتر تلاش کنند لازم است ترکیبی از چیزهای مادی و ملموس و امور غیرمادی و ناملموس وجود داشته باشد تا مجموع آنها انگیزه‌بخش واقع شود. همه این موارد به تفصیل و با مصادیق متعدد اثبات می‌شوند.

در این اثر مختصر نکات جالب فراوانی را مشاهده می‌کنیم، ولی ویژگی جالب بیشتر آنها این است که نه‌تنها از باورهای متعارف دور هستند، بلکه در بیشتر موارد کاملا برخلاف چیزی است که افراد تصور می‌کنند. برای مثال آریلی نشان می‌دهد که پاداش مادی بسیار زیاد کارایی افراد را به مقدار قابل توجهی می‌کاهد؛ زیرا احتمال نگرفتن پاداش، در آنها نگرانی و اضطراب به وجود می‌آورد. همچنین پول، به تنهایی، در بلندمدت انگیزه قدرتمندی نیست. در مقابل اموری همچون به رسمیت شناخته شدن، احساس مالکیت، حس هویت، خلاقیت، ماندگاری دستاوردها، هدف مشترک، تعهد و روابط بلندمدت بسیار بیشتر انگیزه‌بخش هستند. تحقیقات به خوبی نشان داده که پاداش مالی بدون این امور نه تنها انگیزه خوبی نیست، بلکه در برخی مواقع انگیزه‌کش است و کارایی را کاهش می‌دهد. و یکی از مهمترین نکاتی که می‌خوانیم آن است که داشتن روابطی عمیق با دیگران، در هر زمینه‌ای، شرط لازم و ضروری برای شکل‌گیری انگیزه‌ای قوی است.

در کشور ما کتاب‌های مربوط به حوزه موفقیت در کسب و کار بسیار پرشمار و پرفروش است. اما بیشتر آنها کتاب‌های زرد و کم‌مایه هستند که فقط سرشار از شعار و کلیات هستند و اصلا معلوم نیست چه مقدار از آن مطالب واقعی و درست است و اصلا چه دلیلی برای درستی آنها وجود دارد. البته کتاب‌های علمی و متقن هم در این زمینه وجود دارد، اما به خاطر این‌که خشک و دشوارخوان هستند از آنها استقبال خوبی صورت نمی‌گیرد. کتاب‌های دن آریلی مزایای هر دو طرف را دارند؛ هم بسیار جالب و شیرین و خوش‌خوان هستند و هم مستند، مستدل و دارای پشتوانه تحقیقاتی.

درباره ارزش این اثر باید این نکته را متذکر شویم که حوزه کسب و کار تنها زمینه کاربرد آن نیست. مباحث آن عام است و می‌توان آنها را در سایر حوزه‌ها نیز به کار گرفت. تربیت کودکان، روابط بین افراد، علم آموزی و تحصیلات از جمله مواردی است که با توجه به نظریات و یافته‌های آریلی می‌توان آنها را بهبود بخشید؛ زیرا اهمیت انگیزه منحصر به کار و فعالیت‌های اقتصادی نیست، بلکه نقشی کلیدی در زندگی ایفا می‌کند. انگیزه در همه ساحت‌های زندگی باعث افزایش کارایی، کاهش سردرگمی، رضایت از زندگی، شادمانی، انرژی زیستن و حتی معنای زندگی هم می‌شود.

*دکترای فلسفه