«منطق صوری به زبان ساده»

نویسنده: غلامرضا ارژنگ

ناشر: نشر قطره، چاپ اول 1396

116 صفحه، 9000 تومان

 ****

اتین ژیلسون (1884-1978) یکی از بزرگترین محققان و متخصصان فلسفه‌های دوران قرون وسطی می‌گوید: «وقتی دانشمندان قرون وسطی در اواخر قرن یازده و اوائل دوازده منطق را دوباره کشف کردند، از باده استدلال صوری و جمال انتزاعی قوانین آن سرمست شدند. به همین جهت تمایل طبیعی داشتند که همه مسائل ممکن را با روش منطقی صرف بررسی کنند. آنها در فلسفه همین شیوه را به کار بستند و همان‌طور که انتظار می‌رفت در الهیات نیز از آن استفاده کردند». این اهتمام زیاد به منطق منحصر در منطقدانان و فیلسوفان و متکلمان نبود. همه اهل علم چنین اقبالی به آن نشان دادند، به‌طوری که این دانش روش و مقدمه همه علوم تلقی شد. این امر اهمیت منطق را تشدید کرد؛ زیرا باعث شد که علاوه بر ارزش اولیه‌اش، ارزش اضافه‌ای نیز پیدا کند. منطق تبدیل شد به دروازه ورود به همه علوم گوناگون. اگر کسی با منطق آشنا نبود، نمی‌توانست از هیچ علمی به‌طور کامل سر درآورد. امروزه نیز هر کسی بخواهد دانش‌های سنتی را به خوبی و به درستی بیاموزد یا بفهمد باید حتما با منطق آشنا باشد. در غیر این صورت، در اولین دست‌انداز علوم متوقف می‌شود. امروزه نیز همچنان منطق به‌ویژه برای آشنایی و فهم خوب فلسفه نیز مفید است. برای فلسفه‌های کلاسیک که اساسا ضروری هم هست. در ایران نیز که اقبال به فلسفه چشمگیر است، لازم است که به منطق هم توجه جدی نشان دهند.

البته نباید از این سخن این‌طور نتیجه‌گیری کرد که منطق صرفا ارزش ابزاری دارد. منطق هنوز هم ارزش ذاتی خود را دارد؛ یعنی به خودی خود همچنان موضوعیت دارد. منطق یکی از روش‌های اندیشه و تفکر است که بسیاری از مباحث آن همچنان مفید و معتبر است. در بسیاری از کشورهای غربی عموم تحصیلکرده‌ها آن را به عنوان یک درس عمومی فرا می‌گیرند. اگرچه امروزه منطق جدید طرفدارانی دارد، اما منطق قدیم هم به هیچ وجه منسوخ نشده است و همچنان عده زیادی به آن روی می‌آورند. چراکه برای مباحث گوناگون معاصر نیز می‌توان از این دانش کهن استفاده کرد؛ چه در مباحث علمی و چه در مسائل روزمره. می‌توان گفت به‌طور کلی در زمینه تفکر انتقادی، شناسایی مغالطات، نقد تعریف‌ها و استدلال‌ها همچنان می‌توان از آن استفاده شایانی کرد.

اما در این‌جا مشکلی وجود دارد؛ مشکل بر سر راه کسانی که می‌خواهند با منطق قدیم آشنا شوند. آن مشکل این است که آثار مختص به این دانش دارای دو ویژگی هستند که نوآموزان را به دردسر می‌اندازند، به‌حدی که حتی ممکن است از دست آن فرار کنند! ویژگی اول آن است که این دسته کتاب‌ها بسیار مبسوط و مفصل هستند و خواندن آنها بسیار وقت‌گیر است. دوم این‌که نثر و سبک نوشتاری آنها بسیار فشرده و دشوار بوده و مطالعه آنها واقعا نفس‌گیر است. نویسنده در این اثر تلاش کرده که یک دور مباحث اصلی و کلی منطق قدیم را بازگو کند بدون این‌که مرتکب آن دو مشکل شود.

در این کتاب همه مباحث مربوط به بخش تصورات، تصدیقات و صناعات خمس به صورت خلاصه و با زبانی ساده توضیح داده می‌شود. مثال‌ها نیز امروزی شده است و گاهی سخنان جالب اندیشمندان بزرگ به عنوان مثال می‌آید. برخی از تطورات جدید و مهم در مباحث منطق نیز آمده است؛ برای مثال نویسنده در بحث از تقسیم قضایا به دیدگاه ایمانوئل کانت (1724-1804) نیز اشاره می‌کند که تقسیم جدیدی را برای گزاره‌ها مطرح کرده است. کانت گزاره‌ها را به‌طور کلی به تحلیلی و ترکیبی تقسیم می‌کند. این تقسیم مهم در دوران پیش از کانت مطرح نبود، یا دست‌کم به این صورت و در این جایگاه به آن توجه نمی‌شد. پس از این فیلسوف آلمانی این تقسیم مورد توجه همگان قرار دارد و دیگر نمی‌توان آن را نادیده گرفت. منطق نیز یکی از عرصه‌هایی است که چنین تقسیمی در آن جدی گرفته شد.

طبیعی است که این اثر برای نوآموزان نوشته شده باشد، اما استادان و معلمان نیز می‌توانند از آن بهره‌مند شوند؛ زیرا می‌توان آن را به عنوان یک درسنامه نیز به شمار آورد. آموزگاران منطق نیز بنا به صلاحدید خود هر مبحثی را بسط و تفصیل دهند. خوب است در سایر دانش‌های قدیم نیز چنین تالیفاتی صورت گیرد؛ زیرا آن دو ویژگیِ مشکل‌ساز مختص منطق نیست، بلکه عام بوده و شامل دیگر علوم سنتی نیز می‌شود.