«زندگی بر شاهراه قدیم رُم»

نویسنده: واهان توتووِنتس

 مترجم: آندرانیک خچومیان

ناشر: چشمه، چاپ اول 1396

۱۵۴ صفحه ، 13000 تومان

*****

ماجرا اینطور شروع می‌شود که زنِ پا به ماه برای دوشیدن شیر گاو به طویله می‌رود، دوشیدن شیر گاو زیاد طول می کشد، خواهر شوهر نگرانش می‌شود: چرا این دختر دیر کرد؟! همه با عجله به سمت طویله می‌روند، آنجا زن را می‌بینند که بچه کوچک چشم آبی خود را در آغوش گرفته!

این شرح خلاصه صحنه آغازین رمان  «زندگی بر شاهراه‌ِ قدیم رُم» از مشهورترین آثار ادبیات ارمنستان است که توسط یکی از شاخص‌ترین نویسندگان ارمنی زبان واهان توتووِنتس نوشته شده است. رمانی که آن را اثری کم و بیش اتوبیوگرافیک محسوب کرده‌اند و خود نویسنده نیز این صحنه را شرح تولد خود خوانده است.

ادبیات ارمنی زبان آثار ارزنده و چهره‌های شاخص کم نداشته، هر چند در ایران چنان که باید به علاقمندان ادبیات «به ویژه ادبیات داستانی» معرفی نشده‌اند. این درحالی است به لحاض فرهنگی و نوع زندگی شباهت‌های زیادی میان نوع زندگی ما و آنان وجود داشته است که با توجه به نزدیکی‌های جغرافیایی چندان هم عجیب نیست. این ماجرا در رمان «زندگی بر شاهراه‌ِ قدیم رُم» به روشنی قابل ملاحظه است. علاوه بر این با توجه به سبک کار نویسنده، بکاربردن رگه‌هایی از طنز  نیز در این داستان محسوس است و گاه برای غنی کردن آن ‌ها اغراق‌هایی نیز بدان افزوده است، همین ویژگی از جمله جذابیت‌های رمان حاضر محسوب می‌شود. 

واهان توتووِنتس در سال ۱۸۸۹ به دنیا آمده و در  سال ۱۹۳۶ پیش از آنکه به پنجاه سالگی برسد از دنیا می‌رود. فضای زندگی سنتی او در این رمان شباهت بسیاری به زندگی جامعه سنتی و روستایی ایران در سده گذشته دارد. جامعه‌ای مرد سالار که زنان، شهروند درجه دوم به حساب می‌آیند، در هنگام بارداری تا لحظه‌های آخر مشغول کار هستند و در اینجا اگرچه به طنز، نویسنده در طویله به دنیا می آید اما در جامعه سنتی گذشته ما زنان برای زایمان به طویله برده می‌شدند!

 واهان توتووِنتس در همین عمر کوتاهی که داشت داستان‌های کوتاه و رمان‌های گوناگونی نوشته است که از گنجینه‌های زبان و ادب ارمنی محسوب می‌شوند و از جایگاهی ممتاز در این کشور برخوردارند. زبان واهان توتووِنتس ساده و در عین حال طناز و در روایت داستان‌هایش شوخ‌طبعی و داستانگ‌ویی یکی از شگردهای کار او است و از جمله تمهیدات او برای خلق جذابیت و همراه کردن مخاطب محسوب می‌شود . این مهم به طرز آشکاری در کتاب حاضر قابل ردیابی است.

کتاب «زندگی بر شاهراهِ قدیم رُم» یک رمان به معنای متعارف آن نیست، بلکه در واقع مجموعه‌ای از داستان‌های کوتاه توتوونتس هستند که با توجه به برخورداری از خصلت اتوبیوگرافیک، در پیرامون زندگی نویسنده شکل گرفته و با توجه به این خصلت به یکدیگر پیوند می‌خورند و پازل‌وار جهانی واحد را سامان می‌دهند.

محیط کوچکی که داستان‌های کتاب در آن اتفاق می‌افتد، آدم‌هایی از قشرهای مختلف را در خود جای داده است و در واقع به شکلی کنایی یادآور جامعه‌های در حال گذاری است که در سده گذشته ساختار سنتی و دست نخورده آنها به واسطه وزیدن نسیم تغییرات در این جوامع، آنها را با چالش‌هایی گوناگون دست به گریبان ساخته بود.

از این منظر طنز کتاب با تمرکز نویسنده روی رفتارهای شخصیت‌های مختلف چنین جامعه‌ای شکل می‌گیرد. شخصیت‌هایی همچون پدر راوی که می‌کوشد در این جامعه در حال دگرگونی خصلت‌های تقریبا اشرافی خود را حفظ کند. زندگی جدی او به شکلی روایت شده که یاد آور طنزِ گوگول در نمایش مناسبت آدم‌های چنین جوامعی در موقعیت‌های داستانی است، هر چند که در پس چنین موقعیت‌هایی اندوه نگاه نویسنده از آنچه در حال وقوع است را نیز می‌توان احساس کرد، اندوهی که یاد آور دیگر نویسنده بزرگ روس یعنی آنتوان چخوف است.

واهان توتووِنتس اگرچه از جامعه ارمنی تباران عثمانی برخاسته، اما سرنوشت، سرانجام او را همانند بسیاری از ارمنیان ستمدیده عثمانی به ارمنستان روسیه کشاند و شاید همین گذار در تاثیرپذیری او از نویسندگان روس بی‌تاثیر نبوده باشد. به خصوص اینکه سرانجام او به عنوان نویسنده‌ای ارمنی در روسیه صاحب اعتبار شد که از دردها و ستم‌هایی که ارمنیان دیده‌اند تاثیر پذیرفته و در آثارش نیز بازتاب داده است.

واهان توتووِنتس  در سال ۱۹۰۷ قطعه شعری در هفته‌نامه نشریه شرق منتشر کرد که هنوز در عثمانی بود. پس از اعلام قانون اساسی عثمانی در سال ۱۹۰۸، به استانبول و از آن جا به اروپا و سپس به آمریکا رفت. برای امرار معاش و ادامه تحصیلات به کارگری مشغول شد. توتووِنتس در سال ۱۹۱۵ به قفقاز رفت و همراه گروهی داوطلب ارمنی به جبهه جنگ اعزام شد. در سال ۱۹۲۰ دوباره به آمریکا برگشت و دو سال بعد در سال ۱۹۲۲ به ارمنستان شوروی رفت. در اولین آثارش، روحیه آزادی‌خواهی و عدالت‌طلبی را به روشنی می‌توان مشاهده کرد. کتاب «ویرانه» که در سال ۱۹۰۸ چاپ شد، به زندگی، روحیات و تفکرات زندانیان ارمنی در بند ترکیه عثمانی پرداخته است. مجموعه داستان‌های «آمریکا»، «گل‌های آبی روشن»، «دکتر بوربونیان»، «اوراق سوخته»، «درخت زردآلو» و رمان سه جلدی «باکو» از دیگر آثار این نویسنده هستند. با «زندگی بر شاهراهِ قدیم رُم» می‌توان سفری شاعرانه و پر خاطره به سال‌های کودکی نویسنده داشت، سال‌هایی که چه تلخ و چه شیرین هنوز ارمنی تباران عثمانی نمی‌دانستند تقدیر چه سرنوشت هولناکی برای‌شان در نظر گرفته است.