«عصر ایدئولوژی»

نویسنده: هنری دیوید ایکن

ترجمه : ابوطالب صارمی

ناشر: علمی و فرهنگی، چاپ دوم 1394

272صفحه، 14000تومان

****

در سال‌های دور و نزدیک فراوان بوده‌اند کسانی که کوشیده‌اند با فروکاهش دشواری‌های فلسفه زمینه‌ای را برای درک بهتر آن فراهم آورند. یکی از متداول‌ترین روش‌ها برای این منظور که البته کارآمد نیز هست، بررسی فکر فلسفی در عصرهای مختلف بوده. با این حال استفاده از این روش نیز دشواری‌های خاص خود را دارد چرا که افکار فلسفی از چنان تنوع و تفاوتی با یکدیگر برخوردارند که پیدا کردن خطوط مشترک میان آنها به راحتی میسر نیست. با این حال مجموعه شش جلدی منتشر شده توسط «موسسه کتابخانه جدید آمریکایی» که تحت عنوان «فیلسوفان خردمند» به بازار کتاب آمده به خوبی از عهده این مهم بر آمده است. این مجموعه با عناوینی همچون : عصر اعتقاد، عصر ایدئولوژی، عصر خرد، عصر روشنگری، عصر تجزیه‌گرایی و عصر بلندگرایی، براساس تقسیم ‌ندی ادوار مختلف تاریخ فلسفه شکل گرفته است. این کتاب‌ها در اواسط دهه چهل با ترجمه‌هایی بسیار خوب به فارسی منتشر شدند.

تجدید چاپ «عصر ایدئولوژی» را توسط نشر علمی و فرهنگی، بعد از قریب به نیم قرن، باید به فال نیک گرفت و در راستای حرکت باز نشر آثار ارزشمند این موسسه که برخی از آنها سال‌ها نایاب بودند، ستود.

«عصر ایدئولوژی» نوشته هنری دیوید ایکن، به یکی از مهمترین اعصار فلسفه چشم دوخته است. فصلی که به زعم نویسنده کتاب از منظر تنوع و پیچیدگی نظریه‌های فلسفی به مراتب نسبت به قرن هفدهم و هجدهم فراتر رفته است، اما این پیچیدگی و اهمیت از آنجا ناشی شده که در این دوره پاره‎‌ای افکار فلسفی که از زمان ارسطو بدین سو لااقل به لحاظ بنیادین دچار تغییر و تحول جدی نشده بودند، در این دوره دگرگونی خود را آغاز کردند؛ تا آنجا که مابعدالطبیعه و منطق که جزو فلسفه نقلی محسوب می‌شوند، پس از قرنه‌ا در شرایطی قرار گرفتند که محتوای آنها دچار تحولی اساسی  شد و بسیاری چیزها که در گذشته غیر قابل تردید و مخالفت‌ناپذیر محسوب می‌شدند، به یکباره از معنای خود تهی شده و جای خود را به مفاهیمی می‌دادند که تا آن زمان به آنها نیندیشیده بودند.

آغازگر این دگرگونی‌ها که از سوی نویسنده کتاب به عنوان مشخصه قرن نوزدهم برگزیده شده، فیلسوفی بود که از قضا اکثریت قریب به اتفاق عمر خود را در قرن هجدهم گذراند. ایمانوئل کانت اگر چه به شکلی سنگین و دشوار می‌نوشت و همین کار خواندن آثار او را بسیار دشوارتر از دیگر فیلسوف‌ها ساخته است «اما او صاحب یکی از ذهن های دلیر و مبتکر در تاریخ فکر بشری است و چنانکه معاصران او نیز می دانستند، در نقد‌های پرمغز او یک انقلاب عمیق فلسفی نهفته است». مهمترین اثرش «نقد عقل محض» تاثیری عمیق بر فلسفه بعد از خود گذاشته اشت.

به این ترتیب کتاب حاضر اگر چه با اشارات کلی به اهمیت و پرداختن به «فلسفه و اعتقاد در قرن نوزدهم» آغاز می‌شود، در فصل دوم با عنوان «تحول برترین در فلسفه جدید» به سراغ کانت می‌رود. با این الگو هنری دیوید ایکن مهمترین وجوه فلسفه در قرن نوزدهم را با مبنا قرار دادن شاخص‌ترین خطوط فکری فیلسوفان تعیین کننده این عصر مورد توجه قرار می‌دهد «انانیت در فلسفه آلمان: یوهان گتلب فیخته»، «جدل و تاریخ: گئورگ ویلهم فردریش هگل»، «جهان به منزله اراده و فکر: آرتور شوپنهاور»، «پدر فلسفه تحقیقی: آگوست کنت»، «قدیس مکتب آزادی: جان استوارت میل»، «مبشر تحول تکاملی: هربرت اسپنسر»، «دیالکتیک و ماتریالیسم: کارل مارک و فردریک انگلس»، «نجات بدون نجات دهنده : فردریک نیچه»، «اتیان اگزیستانسیالیسم:  سورن کیر که گارد» و «باز گشت به دوران: ارنست ماخ روشنگری».

فصل سیزدهم که پایان بخش کتاب نیز هست با عنوان «تزییل غیر علمی» به شکلی موجز به جمع‌بندی فصول پیشین و شرایط فلسفه در آستانه قرن بیستم اختصاص یافته است، زمانی که فیلسوفان از بیان پر تناقض و ابهام پیروان هگل به ستوه آمده بودند و نیز از یک شیوه جدلی که اصحاب خود را قادر می‌سازد هرگز مقصودشان را به درستی ادا نکنند یا آنچه می‌گویند مبین مقصودشان نباشد منزجر شده بودند.

در قرن نوزدهم فلاسفه بزرگی می‌زیستند که اغلب در قرن هجدهم به دنیا آمده بودند، اما (جز کانت) بیشتر عمر خود را در قرن نوزدهم زیسته و آثار مهمشان را نیز در این دوره نوشته بودند. آنها با اینکه به مکتب‌های فلسفی مختلف تعلق داشتند اما در اینکه سنت‌های فلسفی پیش از خود می‌شکستند مشترک بودند. اما نویسنده کتاب عنوان این اثر را نه عصر فیلسوفان سنت‌شکن که عصر ایدئولوژی گذاشته است. او قرن نوزدهم را قرن اعتقاد و ایدئولوژی دانسته چرا که از منظر او آیین‌های اساسی فیلسوفان قرن نوزدهم اغلب شالوده‌ای عقیدتی دارند و این رویکرد در بررسی اندیشه فلاسفه‌ای که در این کتاب مورد توجه قرار گرفته‌اند به روشنی قابل ملاحظه است.

نویسنده کتاب درباره مخاطبان اثر حاضر در دیباچه کتاب چنین نوشته است: «عصر ایدئولوژی برای خواننده متفکری نوشته شده که احتمالا به مباحث عالمانه شارحان و مفسران علاقمند نیست، اما در جستجوی چیزی است که شاید به مشکلات عقلی و روحی او مربوط باشد یا مناقشات عقیدتی را که عصر خود ما از سلف خویش به ارث برده است، روشن سازد.» و نهایتا اینکه اگر چه قریب به نیم قرن از زمان نوشتن و ترجمه کتاب می‌گذرد اما همچنان اثری خواندنی و سودمند برای علاقمندان عمومی فلسفه محسوب می‌شود.