فارس نوشت: خداوند در قرآن کریم در آیات متعددی درباره زلزله و محافظت اهل زمین از زمین‌لرزه‌ها سخن گفته است.

«زلزله» همچون سیل، گردباد، آتشفشان، خشکسالی و صاعقه از حوادث طبیعی و قدیمی دنیا به شمار می‌رود. حوادث طبیعی مخصوص عصر و دوره‌ای خاص و یا افرادی خاص نیست بلکه برای همه افراد و در تمامی اعصار ممکن است اتفاق بیفتند تا جایی که حتی خداوند در سوره مبارکه «حج» از زلزله به عنوان یکی از نشانه‌های آغاز «قیامت» یاد می‌کند و می‌فرماید: «یَا اَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ ۚ اِنَّ زَلْزَلَهَ السَّاعَهِ شَیْءٌ عَظِیمٌ؛ ای مردم! از (عذاب) پروردگارتان بترسید، که زلزله رستاخیز امر عظیمی است». (حج/ 1)

«زلزله» عظیم از نشانه‌های قیامت در قرآن

در این سوره زلزله مقدمات رستاخیز بیان شده است، روزی که انسان را از این زندگی گذرای مادی بیرون می‌برد و به آینده هول انگیزی که در انتظار او است، متوجه می‌سازد. آینده‌ای که اگر امروز به فکر آن و آمادگی بر آن نباشد، به راستی وحشتناک است و اگر باشد، دل انگیز و روح افزا است.

همچنین در کلام‌الله مجید سوره‌ای با نام «زلزال» وجود دارد که به زلزله روز قیامت می‌پردازد. آغاز این سوره، همراه است با بیان بعضی از حوادث هول انگیز و وحشتناک پایان این جهان و شروع رستاخیز. نخست می‌فرماید: «هنگامی که زمین شدیدا به لرزه در آید» (اِذا زُلْزِلَتِ الْاَرْضُ زِلْزالَها) و چنان زیر و رو شود که «بارهای سنگینی را که در درون دارد خارج سازد» (وَ اَخْرَجَتِ الْاَرْضُ اَثْقالَها).

تعبیر به زِلْزالَها: «زلزله‌اش» یا اشاره به این است که: در آن روز، تمام کره زمین به لرزه در می‌آید (بر خلاف زلزله‌های معمولی که همه آنها موضعی و مقطعی است) و یا اشاره به زلزله معهود، یعنی زلزله رستاخیز است.

در اینکه: منظور از اَثْقال: «بارهای سنگین» چیست؟ مفسران تفسیرهای متعددی ذکر کرده‌اند: برخی مفسران گفته‌اند: منظور انسان‌ها هستند که با زلزله رستاخیز از درون قبرها به خارج پرتاب می‌شوند، نظیر آنچه در سوره «انشقاق» آیه 4 آمده است: «وَ اَلْقَتْ ما فِیْها وَ تَخَلَّتْ». بعضی هم این گونه بیان می‌کنند که: گنج‌های درون خود را بیرون می‌ریزد، و مایه حسرت دنیاپرستان بی‌خبر می‌گردد.

این احتمال نیز وجود دارد: منظور بیرون فرستادن مواد سنگین و مذاب درون زمین است، که معمولاً کمی از آن به هنگام آتشفشان‌ها و زلزله‌ها بیرون می‌ریزد، در پایان جهان، آنچه در درون زمین است، به دنبال آن زلزله عظیم به بیرون پرتاب می‌شود. تفسیر اول مناسب‌تر به نظر می‌رسد، هر چند جمع میان این تفاسیر نیز بعید نیست.( تفسیر نمونه)

توصیه پیامبر(ص) برای رهایی از زلزله

رسول خدا(ص) نیز درباره اهمیت قرائت سوره مبارکه «زلزال» فرمودند: «از قرائت [سوره] زلزال ملول نشوید؛ زیرا کسی که در مستحباتش آن را قرائت کند، خداوند عزوجل هرگز زلزله‌ای بدو نرساند و با آن و [نیز] با صاعقه و آفتی از آفات دنیا نمیرد تا این که [به طور عادی] بمیرد». (بحار الانوار، ج56، ص 356)

اما مهم‌ترین نکته‌ای که برخی از منابع علمی آن را مطرح کرده‌اند، رابطه کوه‌ها و وضع پایداری زمین برای حفظ از زلزله‌های پی در پی است. اگرچه هر از چندگاهی زمین لرزه‌هایی در نقاط مختلف زمین روی می‌دهد و انرژی درونی خود را تخلیه می‌کند، اما اگر کوه‌ها وجود نداشتند معلوم نبود چه بر سر زمین خواهد آمد. در آیات زیر اهمیت کوه‌ها برای در امان ماندن از زلزله مشهود است؛

- «وَ اَلْقی فِی الاَرْضِ رَواسِیَ اَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَ اَنْهاراً وَ سُبُلاً لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ؛ و در زمین، کوه‌های ثابت و محکمی افکند تا لرزش آن را نسبت به شما بگیرد؛ و نهرها و راه‌هایی ایجاد کرد، تا هدایت شوید». (نحل/ 15)

- «اَلَمْ نَجْعَلِ الْاَرْضَ مِهَادًا * وَالْجِبَالَ اَوْتَادًا؛ آیا زمین را محل آرامش (شما) قرار ندادیم؟ و کوه‌ها را میخ‌های زمین؟!». (نبا/ 6 و 7)

- «خَلَقَ السَّمَاوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ۖ وَاَلْقَیٰ فِی الْاَرْضِ رَوَاسِیَ اَن تَمِیدَ بِکُمْ وَبَثَّ فِیهَا مِن کُلِّ دَابَّهٍ ۚ وَاَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَاَنبَتْنَا فِیهَا مِن کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ؛ (او) آسمان‌ها را بدون ستونی که آن را ببینید آفرید، و در زمین کوه‌هایی افکند تا شما را نلرزاند (و جایگاه شما آرام باشد) و از هرگونه جنبنده‌ای روی آن منتشر ساخت، و از آسمان، آبی نازل کردیم و به وسیله آن در روی زمین انواع گوناگونی از جفت‌های گیاهان پر ارزش رویاندیم». (لقمان/ 10)

مصائب شما از خود شما است!

علاوه بر این‌ها، این تصور برای بسیاری وجود دارد که گمان می‌کنند رابطه اعمال انسان با جزای الهی، همان رابطه قرار دادی است که شبیه آن در مورد قوانین دنیا و پاداش و کیفر آن، وجود دارد، در حالی که این ارتباط به یک نوع ارتباط تکوینی شبیه‌تر است تا ارتباط تشریعی و قراردادی، و به تعبیر دیگر پاداش‌ها و کیفرها بیشتر بازتاب طبیعی و تکوینی اعمال انسان‌ها است که دامن آنها را می‌گیرد چرا که خداوند می‌فرماید: «وَمَا اَصَابَکُم مِّن مُّصِیبَهٍ فَبِمَا کَسَبَتْ اَیْدِیکُمْ وَیَعْفُو عَن کَثِیرٍ؛ هر مصیبتی به شما رسد به خاطر اعمالی است که انجام داده‌اید، و بسیاری را نیز عفو می‌کند». (شوری/ 30)

در این زمینه در نفسیر نمونه ذیل این آیات روایات زیادی در منابع اسلامی وارد شده که به گوشه‌ای از آن، برای تکمیل این بحث اشاره می‌کنیم:

1 ـ در یکی از خطبه‌های «نهج البلاغه» آمده است: ما کانَ قَوْمٌ قَطُّ فِی غَضِّ نِعْمَه مِنْ عَیْش، فَزالَ عَنْهُمْ، اِلاّ بِذُنُوب اجْتَرَحُوها، لِاَنَّ اللّهَ لَیْسَ بِظَلاّم لِلْعَبِیْدِ، وَ لَوْ اَنَّ النّاسَ حِیْنَ تَنْزِلُ بِهِمُ النِّقَمُ، وَ تَزُولُ عَنْهُمُ النِّعَمُ، فَزِعُوا اِلی رَبِّهِمْ بِصِدْق مِنْ نِیّاتِهِمْ، وَ وَلَه مِنْ قُلُوبِهِمْ، لَرَدَّ عَلَیْهِمْ کُلَّ شارِد، وَ اَصْلَحَ لَهُمْ کُلَّ فاسِد: «هیچ ملتی از آغوش ناز و نعمت زندگی، گرفته نشد، مگر به واسطه گناهانی که انجام دادند، زیرا خداوند هرگز به بندگانش ستم روا نمی‌دارد، هرگاه مردم در موقع نزول بلاها و سلب نعمت‌ها با صدق نیت به پیشگاه خدا تضرع کنند، و با دل‌های پراشتیاق و آکنده از مهر خدا، از او درخواست جبران نمایند، مسلماً آنچه از دستشان رفته، به آنها باز می‌گرداند و هر گونه مفسده‌ای را برای آنها اصلاح می‌کند».

2 ـ در «جامع الاخبار» حدیث دیگری از امیرمومنان علی(علیه السلام) نقل شده است که فرمود: اِنَّ الْبَلاءَ لِلْظّالِمِ اَدَبٌ، وَ لِلْمُوْمِنِ اِمْتِحانٌ، وَ لِلْاَنْبِیاءِ دَرَجَهٌ وَ لِلْاَوْلِیاءِ کَرامَهٌ: «بلاها برای ظالم تادیب است، و برای مومنان امتحان، و برای پیامبران درجه، و برای اولیاء کرامت و مقام است».

این حدیث، شاهد گویایی است برای آنچه در مورد استثناهای آیه، بیان کردیم. 3 ـ در حدیث دیگری در «اصول کافی» از امام صادق(علیه السلام) آمده است که فرمود: اِنَّ الْعَبْدَ اِذا کَثُرَتْ ذُنُوبُهُ، وَ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ مِنَ الْعَمَلِ ما یُکَفِّرُهَا، ابْتَلاهُ بِالْحُزْنِ لِیُکَفِّرَها: «هنگامی که انسان گناهش افزون شود و اعمالی که آن را جبران کند نداشته باشد، خداوند او را گرفتار اندوه می‌کند، تا گناهانش را تلافی کند».

4 ـ اصولاً در کتاب «اصول کافی» بابی برای این موضوع منعقد شده، و 12 حدیث در همین زمینه در آن آمده است.

تازه همه اینها، غیر از گناهانی است که خداوند طبق صریح آیه فوق، مشمول عفو و رحمتش قرار می‌دهد که آن نیز به نوبه خود بسیار است.

توصیه‌های دین در زلزله/ تلاوت آیه‌ای که بر ترس افراد از زلزله غلبه می‌کند

در کنار این‌ها، یکی از توصیه‏‌های دین در زمان بلا‌های طبیعی مثل زلزله، خواندن نماز آیات است، سوانح طبیعی مشابه سوانحی هستند که پیش از برپایی قیامت تحقق پیدا می‏‌کنند با این تفاوت که بسیار ضعیف‌تر از سوانح قیامت هستند، بر همین پایه توصیه ‏شده است که با وقوع این حوادث نماز آیات خوانده شود تا انسان وقایع پیش از قیامت را از یاد نبرد.

خواندن آیه 41 سوره مبارکه «فاطر» نیز یکی از نکاتی است که بزرگان و مفسران قرآن کریم برای غلبه بر ترس از «زلزله» توصیه کرده‌اند. خداوند در این آیه می‌فرماید: «اِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْاَرْضَ اَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا اِنْ اَمْسَکَهُما مِنْ اَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ اِنَّهُ کانَ حَلیماً غَفُورا؛ خداوند آسمانها و زمین را نگاه می‌دارد تا از نظام خود منحرف نشوند و هرگاه منحرف گردند، کسی جز او نمی‌تواند آنها را نگاه دارد، او بردبار و غفور است».

مرحوم شیخ طوسی که از اعاظم شیعه است به سند صحیح از امام صادق(ع) نقل می‌کنند که حضرت فرمودند: هر کسی دچار زلزله شد این (دعا) را بخواند: «یَا مَنْ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْاَرْضَ اَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا اِنْ اَمْسَکَهُما مِنْ اَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ اِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اَمْسِکْ عَنَّا السُّوءَ اِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ؛ ای (خدایی) که آسمان‌ها و زمین را نگاه می‌دارد تا نیفتد. و اگر بیفتد بعد از او هیچ‌کس آن‌ها را نگاه نمی‌دارد، اوست بردبار آمرزنده بر محمد و خاندانش درود فرست و بدی را از ما بازدار؛ چرا که تو بر هر چیز توانایی. حضرت در ادامه فرمودند: هر که هنگام خواب آن را بخواند، خانه بر سر او فرو نریزد انشاءالله.

الامامُ علیٌّ علیه السلام: اِدفَعُوا امواجَ البَلاءِ بِالدُّعاءِ، ما المُبتَلَی الَّذی استَدَرَّ بِهِ البَلاءُ بِاحوَجَ الَی الدُّعاءِ مِنَ المُعافَی الَّذی لا یَامَنُ البَلاءَ؛ امواج بلا را با دعا پس زنید؛ بلادیده‌ای که بلا جانش را به لب رسانده است نیازش به دعا بیشتر از عافیت چشیده‌ای نیست که از بلا در امان نیست».

دستور امام جواد(ع) در زمانی که زلزله زیاد است/ تاثیر دعا در دفع بلا

در صفحه 101، جلد پنجاهم بحارالانوار، شیخ صدوق(ره) از عالمان بزرگ شیعه به نقل از علی بن مهزیار روایت می‌کند که خدمت امام جواد(ع) نامه‌ای نوشتم و از فراوانی زلزله در اهواز به ایشان شکایت نمودم و گفتم: آیا صلاح می‌دانید من از این شهر منتقل شوم؟

ایشان مرقوم فرمود: «از آن جا منتقل نشوید. چهارشنبه و پنجشنبه و جمعه را روزه بگیرید و غسل کنید و جامه‌های پاکیزه بپوشید و روز جمعه بیرون روید و به درگاه خدا دعا کنید. [خداوند ،] زلزله را از شما برطرف می‌کند».

راوی می‏‌گوید: ما همین کار را کردیم پس زلزله‏‌ها ساکت شدند و نیز امام(ع)فرمودند: هر کس که از شما گنه‏کار است توبه و انابه نماید و دعای خیر نماید.

همچنین در آیات و روایات بسیاری توصیه شده است که برای رهایی از بلا و سختی «دعا» کنید تا جایی که حتی امام سجاد(ع) فرمودند: «دعا بلای نازل شده و نازل نشده را دفع می‌کند». (الکافی: ج 2 ص 472 ح 2) و امام کاظم(ع): نیز فرمودند: «بر شما باد دعا کردن؛ چرا که دعا برای خدا و درخواست از خدا بلا را برگرداند [حتی] در حالی که تقدیر و قضا شده باشد و جز امضای آن باقی نمانده بشد. پس هرگاه از خداوند عزوجل دعا و درخواست شد، بی درنگ بلا را برگرداند».(الکافی: ج 2 ص 472 ح 3)