«شیراز در دوران نهضت ملی شدن نفت»

نویسنده: محمدمهدی مرادی خلج

ناشر: کویر، چاپ اول 1396

576 صفحه، 42 هزار تومان

*****

درباره نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران و همچنین سرانجام تلخ و فراموش ناشدنی آن که با کودتا علیه دولت دکتر محمد مصدق و همراه بود، آثار گوناگونی در سال‌های دور و نزدیک نوشته شده است. اهمیت موضوع از یک سو و حسرتی همواره به واسطه از دست رفتن آرمان‌های دموکراسی خواهانه و مردمی در این مقطع تاریخی، در حافظه جمعی ایرانیان باقی مانده و باعث شده علاقه ویژه برای پرداختن به این موضوع و ابعاد گوناگون آن وجود داشته باشد. از این سبب در سال‌های اخیر به ندرت شاهد کتابی بوده‌ایم که بتواند دریچه‌ای تازه به روی این ماجرا گشوده و تحلیلی در خور اعتنا ارائه کند.

کتاب «شیراز در دوران نهضت ملی شدن نفت» نوشته دکتر محمدمهدی مرادی خلج که به همت نشر کویر منتشر شده یکی از انگشت‌شمار آثاری است که اگر به سراغ این مقطع تاریخی رفته، توانسته پنجره‌ای تازه به روی آن نیز بگشاید. از این منظر کتاب به واسطه پژوهش در نهضت ملی شدن نفت از منظری پرداخته نشده و البته کیفیت این پژوهش، به اثری در خور توجه و قابل بحث بدل شده است.

محمدمهدی مرادی خلج‌، استاد دانشکده تاریخ شیراز است که در سال‌های گذشته آثاری از او درباره تاریخ معاصر ایران منتشر شده است، ویژگی آثار او بومی ساختن تاریخ معاصر ایران و مورد توجه قرار دادن آن از منظر تبعات این رخداد‌های تاریخی در دیگر مناطق سرزمین پهناور ایران است. هرچند که او در این زمینه بیشتر به اقلیم فارس و شیراز عنایت داشته است، اما در پاره‌ای از پژوهش‌های خود مناطق دیگر ایران را نیز مورد توجه قرار داده است که «بسترهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی وقایع کرمان و بازتاب آن در انقلاب مشروطه(1324- 1323ق)» و یا «نقش متفقین در اندیشه استقلال‌خواهی مسیحیان غرب آذربایجان در جنگ جهانی اول» از جمله این پژوهش‌هاست.

کتاب «شیراز در دوران نهضت ملی شدن نفت» نیز مشخصا حاصل چنین رویکردی از سوی نویسنده در پژوهش تاریخی است. پژوهشی دقیق و ساختارمند که به شکلی حساب شده می‌کوشد تصویری از اوضاع و احوال منطقه فارس (شیراز) در دوران ملی شدن صنعت نفت ارائه کند.

این درست که تهران به عنوان پایتخت ایران، مرکز ثقل سیاسی همه رخدادهای مهم تاریخ معاصر بوده است، اما این بدان معنا نیست که دیگر مناطق نه سهمی در این رخدادها داشته‌اند و نه تاثیری از آن گرفته‌اند، ایران به خصوص در دوران پس از تغییر و تحولات مشروطه بدین سو همواره به عنوان یک ملت/ دولت هویتی یکپارچه داشته است. شاید مرکز تحولات تهران بوده اما دیگر مناطق نیز در آن نقش داشته‌اند و از آن تاثیر پذیرفته‌اند، برخی کمتر و برخی بیشتر، برای مثال دوره مشروطه نقش آذربایجان و تغییر و تحولاتش در این مقطع تاریخی نه تنها انکار شدنی نیست، بلکه از جنبه‌هایی به آنچه در پایتخت رخ داده پهلو می‌زند.

شیراز نیز در نهضت ملی شدن صنعت نفت و ماجرای مرتبط به آن کم و بیش چنین حالتی داشته است.؛ به خصوص که منطقه فارس، بوشهر و اقلیم جنوب از دوران جنگ اول جهانی به عنوان منطقه تحت نفوذ انگلستان شناخته می‌شد و حتی این کشور در آنجا برای خود نیروی پلیس جنوب را تشکیل داده بود. در دوران نهضت ملی شدن صنعت نفت، شیراز و استان فارس، در قیاس با امروز بخش وسیع‌تری از جغرافیای جنوبی کشور را شامل می‌شد که علاوه بر بندر بوشهر تا بندر هرمزگان نیز وسعت می‌یافت. اهمیت این منطقه تا حدی بود که هم در دوره قاجار و هم در دوره پهلوی چهره‌های قدرتمند و مورد اعتماد حکومت مرکزی به والیگری یا استانداری این منطقه انتخاب می‌شدند. گذشته از این نفوذ و قدرت حکمران محلی فارس گاه بدان پایه بود که سودای سلطنت نیز در سر می پروراندند. در اهمیت این منطقه نباید حضور ایلات و عشایر خمسه یا قشقایی را نادیده گرفت.

وقتی نام نهضت ملی شدن صنعت نفت به میان می‌آید بی‌شک اولین نامی که به ذهن خطور می کند، نام رهبر ملی این جریان یعنی دکتر محمد مصدق است. عبدالحسین میرزا‌ فرمانفرما، دایی دکتر محمد مصدق مدتی والی شیراز بوده است و در آستانه کودتای سوم اسفند وقتی دکتر مصدق از سوییس عازم تهران بود در بند بوشهر از کشتی پیاده شد و در راه تهران وقتی به شیراز رسید، حکم والی‌گری شیراز را بدست او دادند. در ماجرای کودتا سوم اسفند نیز او که در میان اهالی منطقه محبوبیت فراوانی داشت، در برابر احکام کودتا‌چیان تعلل و مقاومت بسیار می‌کرد و حتی وقتی مغضوب آنها واقع شد، حکام محلی و ایلات شیراز او را در میان خود جای داده و نهایت حمایت و میهمان‌نوازی را کردند.

گذشته از چنین سابقه ای در زمان نهضت ملی شدن صنعت نفت نیز شیراز بعنوان یکی از قطب‌های سیاسی و اقتصادی جنوب کشور مرکز توجه قرار داشت. اما اینکه در این دوره تاریخی چه تغییر و تحولاتی رخ داد و کنشگران سیاسی این منطقه چه کسانی بودند و نقش تاریخی آنها به لحاظ بومی و ملی چه بوده است، به طور کلی مضمون اصلی این پژوهش جامع و ارزنده را تشکیل می‌دهد.

کتاب به چهار فصل کلی تقسیم می‌شود. هر یک از این فصول به چندین بخش تقسیم شده و در مواقع نیاز هر بخش شامل چند بند می‌شود. در نظر گرفتن چنین الگویی که به شکلی حساب شده و دقیق روی ابعاد مختلف این پژوهش و جزئیان آن پیاده شده است، نشان دهنده اتخاذ کردن رویکردی کاملا آکادمیک در به سامان رساندن این پژوهش است که می‌تواند الگویی مناسب برای دانشجویانی که درصدد ارائه پژوهش‎‌هایی دانشگاهی هستند قرار گیرد. بر این اساس همه پانوشت‌ها، فهرست منابع، جداول ، ضمائم و نمایه‌ها با دقت کنار هم قرار گرفته و کلیت این کتاب را تشکیل می‌دهند.

چنانکه انتظار می‌رود، فصل اول این پژوهش به اوضاع عمومی شیراز اختصاص دارد. نویسنده علاوه بر اینکه به وضع طبیعی و موقعیت جغرافیایی شیراز اشاره کرده، به جغرافیای تاریخی شیراز در دوره نهضت ملی شدن صنعت نفت نیز پرداخته است. جمعیت، اوضاع اجتماعی، سیاسی، امنیتی و اقتصادی شیراز، کشاورزی، معادن و صنایع این منطقه نیز مورد توجه قرار گرفته است در ادامه این فصل برای روشن شدن بافت قومیتی منطقه به پیشینه و ترکیب کنشگران سیاسی منطقه در آستانه نهضت ملی نیز اشاره شده است که بیشتر ترکیبی، قومی و ایلی دارد.

در فصل دوم کتاب به احزاب سیاسی و مجامع صنفی این منطقه پرداخته شده است. نویسنده در دو بخش احزاب موافق دولت و احزاب مخالف دولت، به تقسیم بندی احزاب منطقه پرداخته و به مبانی نظری آنها نیز اشاره می‌کند. مجامع صنفی و انجمن‌ها و تشکل‌های موسمی نیز به همین ترتیب در دو بخش موافق و مخالف دولت تقسیم بندی و از منظر مبانی سیاسی مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

مرادی خلج بعد از آنکه به تبیین اوضاع و احوال منطقه و صورت‌بندی کنشکران سیاسی می‌پردازد، در فصل سوم به سراغ نقش و تاثیر این کنشگران در دوره اول حکومت دکتر محمد مصدق می‌رود، بخش اول این فصل که به ایام حکومت دکتر مصدق اختصاص دارد، به رخدادهایی چون تجمع 23 شهریور در تلگرافخانه، حمله به جراید، اعتصاب دانش‌آموزی، فروش اوراق قرضه ملی ، انحلال کنسولگری، بلوای نان، اعتصاب دانشجویی، تجمع دوم اسفند، انتخابات دوره هفدهم مجلس شورای ملی می‌پردازد. بخش دوم همین فصل به ایام کوتاه نخست وزیری قوام السلطنه و بخش سوم این فصل نیز به وقایع روی کار آمدن دوباره دکتر محمد مصدق اختصاص یافته و به ماجراهایی همچون لایحه تمدید اختیارات دولت، تغییر و تحول مواضع کنشگران، حوادث 26 و 27 فروردین 1332 در شیراز و حکومت نظامی چند ماهه در این شهر اشاره می‌شود.

فصل چهارم کتاب به کودتای 28 مرداد و مواضع کنشگران این منطقه در قبال آن اختصاص یافته است. در این فصل تاثیر کودتا بر سرنوشت احزاب سیاسی و... مورد بررسی قرار گرفته است و از تغییر صاحب‌منصبان و توقف فعالیت انجمن‌ها و تشکل‌ها سخن گفته شده است. پایان بخش کتاب سوای فهرست منابع و نمایه، شامل ضمائمی مفصل است که به صورت جداول، آمارها و نیز آیین‌نامه‌های صنفی برخی از احزاب تشکل‌های مورد اشاره در کتاب ارائه شده است.

کتاب«شیراز در دوران ملی شدن صنعت نفت» نمونه بسیار خوبی از پژوهش‌های تاریخی از منظری بومی است که می‌تواند در فراز و فرودهای تاریخی به درک بهتر اوضاع و احوال و آنچه بر مردم این دیار گذشته است کمک کند. پژوهشی جامع و پر و پیمان که می‌تواند منبعی برای دیگر پژوهشگران نیز باشد.