«شش گفتار درباره اندیشه آزادی»
(برخی اصول آزادی در اقتصاد، سیاست و حقوق)
نویسنده: دکتر محمدهادی رجایی
ناشر: کویر، چاپ اول 1396
184 صفحه، 14000 تومان
****
در زمان مشروطه، موضوع ماده هجدهم قانون اساسی، آزادی مطبوعات بود و بیان می‌کرد که «عامه‌ی مطبوعات، غیر از کتب ضلال و مواد مضره به دینِ مبین، آزاد و ممیزی در آنها ممنوع است». مرحوم شیخ فضل الله نوری (1259-1327ه.ق) در مخالفت شدید با این اصل نوشت: «به موجب این ماده، بسیاری از محرماتِ ضروری‌الحرمة تحلیل شد [یعنی: حلال شد]؛ زیرا که مستثنی فقط دو امر شد و حال آن‌که یکی از محرمات ضروریه افتراست و یکی از محرمات مسلّمه غیبت از مسلم است و همچنین قذفِ مسلم و ایذا و سبّ و فحش و توهین و تخویف و تهدید و نحو آن... آزادیِ این امور آیا غیر از تحلیل ما حرّمه الله است؟!».
واضح است که در اینجا فقط جنبه خاصی از آزادی در نظر گرفته شده است. اما نمونه چنین مخالفت‌هایی با آزادی کم نیست و همچنان ادامه دارد. آزادی به معنایی که امروزه مردم در مباحث اجتماعی و سیاسی به‌کار می‌برند، مفهوم جدیدی است و تنها در دوره مدرن پدیدار شد. حتی فیلسوفان سیاسی پیشامدرن نیز هیچ ایده‌ای از این موضوع نداشتند و اگر گاهی چیزکی از این نوع آزادی برای آنها مطرح می‌شد با آن مخالف بودند. برای مثال افلاطون، ارسطو، فارابی، خواجه نصیرالدین طوسی و بسیاری دیگر این نوع آزادی را مذمت می کردند؛ زیرا با اقتضای زندگی آن روزگاران سازگار نبود. هنوز هم برخی از معاصران با تمام قوا با آن سر جنگ دارند. امروزه ما نیز، آگاهانه یا ناآگاهانه، با این مسئله گلاویز شده‌ایم.
در کشور ما بسیاری از مسائل جنجالی و خیلی از مناقشات با مسئله آزادی گره خورده‌اند. برای مثال جدال‌های مربوط به حجاب اجباری بانوان، حق طلاق آنان، حضور آنها در ورزشگاه‌ها و ازدواج سفید همگی باید مصداقی برای مسئله اساسی آزادی تلقی شود. همه این‌گونه منازعات به‌صورت گره‌های کور درآمده است. علت این سردرگمی نداشتن مبنای نظری روشن و مشخص است. آیزایا برلین تذکر می‌دهد که تا هنگامی که مسائل مهم روزگار خود را نفهمیده‌ایم، مواضع و فعالیت‌هایی که داریم حتی برای خود ما نیز روشن نخواهد بود. علت سردرگمی‌های ما نیز همین است که مسائل اصلی و اساسی خود را به‌درستی مشخص نکرده‌ایم و آزادی، قطعا، یکی از آنهاست. بر چه اساس یا با استناد به چه اصلی می‌توان موضع‌گیری درست و محکمی داشت؟ استدلال‌ها بر چه پایه‌ای مبتنی است تا طرف‌های محل نزاع بتوانند به‌طور واضح و روشن با یکدیگر وارد گفتگو و تعامل سازنده شوند؟ همه این موارد به مسئله بنیادی آزادی برمی‌گردد. اما در جامعه ما هنوز تکلیف این مسئله معلوم نیست. لذا ما نه تنها نیاز داریم که به مسئله آزادی بپردازیم، بلکه این امر برای حیات اجتماعی و سیاسی ما یک ضرورت سرنوشت‌ساز به‌شمار می‌آید.
درباره آزادی مسائل فراوانی مطرح می‌شود. آزادی چیست؟ آزادی برای چیست؟ انواع آزادی کدام است؟ آزادی چه جایگاهی در بین دیگر امور دارد؟ آیا آزادی با دیگر امور سازگار است یا خیر؟ در صورت عدم‌سازگاری تقدم با کدام امر است؟ و چرا؟ چه چیزی باید آزاد شود؟ به عنوان نمونه در آمریکا آزادی داشتن سلاح گرم یکی از اجزاء مثبت زندگی خوب است. اما حتی اروپایی‌ها نیز این نوع آزادی را نمی‌پسندند. آزادی مربوط به کدام حوزه از حیات بشری است؟ اقتصاد، سیاست یا حقوق؟ پاسخ همه موارد است. و نکته مهم آن است که آزادی در هر کدام از این حوزه‌ها سرنوشت دیگری خواهد داشت که باید جداگانه بررسی شود. فیلسوفان سیاسی که به آزادی اندیشیده‌اند، هر کدام فقط جنبه خاصی از این موضوع یا آن را در حوزه خاصی بررسی کرده‌اند یا نوع خاصی را مد نظر داشته‌اند. این کتاب برای شروع آشنایی با چنین مباحثی آغاز خوبی است.
در این اثر نظریات مهم‌ترین فیلسوفان سیاسی‌یی مطرح شده است که دلمشغول مسئله آزادی بودند. این اندیشمندان شش نفر هستند که به ترتیب تاریخی عبارتند از: جان لاک (1632-1704)، جان استوارت میل (1806-1873)، فردریش فون هایک (1899-1992)، آیزایا برلین (1909-1997)، جان رالز (1921-2002) و آمارتیا سن که در سال 1933 به دنیا آمد و هنوز هم در 83 سالگی به حیات خود ادامه می‌دهد. او در سال 1998 جایزه نوبل اقتصاد را از آن خود کرد. همان‌گونه که هایک در سال 1974 برنده این جایزه شد.
نویسنده پس از پیشگفتاری که چارچوب اثر خود را در آن توضیح می‌دهد برای هر کدام از شش اندیشمند، یک فصل را اختصاص داده است. در ابتدای هر فصل ابتدا گزارشی از زندگی و آثار هر کدام ارائه می‌شود و سپس نظریه او در باب آزادی به تفصیل توضیح داده می‌شود. البته این اندیشمندان فقط در مورد آزادی بحث نکرده‌اند و به دیگر مسائل نیز پرداخته‌اند، اما در این اثر دیدگاه آنان درباره آزادی محوریت دارد و دیگر نظریات آنان تا آن‌جایی که به این موضوع ربط دارد، مطرح می‌شود. نکته دیگر آن‌که در این کتاب بنا بر نقد نیست و فقط خود نظریات توضیح داده می‌شود.
در اینجا نمی‌توان نظریات این شش اندیشمند را توضیح دارد. این کار نه ممکن است و نه مطلوب. ممکن نیست؛ زیرا نظریات آنان گسترده و پیچیده است. مطلوب هم نیست؛ چون هر گونه بیان مختصر، خطر ساده‌سازی و بدفهمی آن نظریات را در بر دارد. اما درباره رویکرد آنان می‌توان به این مطلب اشاره کرد که جان لاک آزادی را در ارتباط با مسئله تحدید قدرت حکومت و دفاع از مالکیت خصوصی مورد کنکاش قرار داده است. او، به دلیل پیشگامی در طرح مسئله آزادی، پدر لیبرالیسم به‌شمار می‌آید. جان استوارت میل مسئله آزادی‌های فردی، و بیشتر آزادی عقیده و آزادی بیان، را برجسته کرد. هایک از منظر اقتصاد، و به‌ویژه بازار آزاد، به آزادی نگریست. او مخالف هرگونه جمع‌گرایی بود و آزادی فردی را غایت و هدف آرمانی می‌دانست. وی به‌قدری با هر گونه اقتداری مخالف بود که هنگام دریافت جایزه نوبل اظهار کرد که اساسا با ایجاد جایزه نوبل اقتصاد مخالف است؛ زیرا کسی که چنین جایزه‌ای را دریافت کند، شهرت و افتخار و اقتداری پیدا می‌کند که برای اقتصاد ضرر دارد، در حالی‌که هیچ‌کس نباید در اقتصاد از چنین جایگاه مقتدرانه‌ای برخودار باشد. آیزایا برلین آزادی منفی و نسبت آن با آزادی مثبت و بررسی سیر تحول این دو را در تاریخ اندیشه مورد کنکاش قرار داد. جان رالز رابطه آزادی با عدالت را در جامعه دموکراتیک تئوریزه ساخت و بزرگترین فیلسوف لیبرالی است که تلاش کرد در فضای آزادی از عدالت دفاع کند. آمارتیا سن هم رویکری اقتصادی داشت و آزادی را به‌ویژه از جهت کارکردی که در مسئله توسعه جوامع دارد، بررسی می‌کند. از نظر او آزادی به دو دلیل در توسعه یک نقش کلیدی و حیاتی دارد. اول اینکه برای ارزیابی توسعه لازم است؛ زیرا ملاک توسعه واقعی آن است که آزادی‌های اساسی مردم توسعه پیدا کند. دلیل دوم آن است که آزادی شرط لازم برای خلاقیت فردی و کارآمدی اجتماعی است. بدون این‌ها توسعه حقیقی رخ نمی‌دهد. بر این اساس امور اقتصادی و صنعتی صرفا ظواهر و روبناهایی هستند که نمی‌توانند معیار توسعه حقیقی یک کشور یا جامعه باشند.
ما باید در نخستین گام با این نظریات به‌خوبی آشنا شویم و در قدم بعدی با توشه‌ای که به‌دست می‌آوریم خودمان با توجه به مسائل و مشکلات بومی جامعه خویش به‌طور مستقل به آزادی بیندیشیم و راه خود را پیدا کنیم. در این مسیر نیز هر کدام از این نظریات، از جهتی، برای ما مفید خواهند بود.
*دکترای فلسفه
