«نسبیت انیشتن»

(به زبان ساده)

نویسنده: ریاض شمس‌الدین

مترجم: سیروس طغرایی

ناشر: فرهنگ معاصر؛ چاپ اول 1396

192 صفحه؛ 28 هزار تومان

 

 ****

تلاش برای عمومی‌سازی و فهم‌پذیر کردن دانش همواره مورد توجه دانشمندان بوده است. همه­‌ی ما کم و بیش چیزهایی را درباره­‌ی نظریات علمی می­‌شنویم و احتمالا این نظریات بر قضاوت‌­های روزانه‌ی ما نیز اثرهایی را خواهند گذاشت. اثرهایی که اگر ناشی از کج‌­فهمی­‌ها یا توهماتی باشند که سراغمان آمده­‌اند، ممکن است تاثیرات مخربی نیز داشته باشند. در این میان بعضی این وظیفه­‌ی تاریخی را بر عهده می­‌گیرند که در جهت گسترش و فهم عمومی جامعه تلاش­‌هایی بکنند. پل دیراک یکی از بزرگترین ریاضیدانان قرن بیستم می­‌گوید: "دانشمندان تلاش می­‌کنند که دانش توسط همه درک شود، به مردم چیزی بیاموزند که تاکنون نمی‌­دانستند، اما در شعر این موضوع کاملا برعکس است." فحوای کلام دیراک در خود نکات پنهانی دارد که از آن جمله می‌­توان به تلاش­‌های فیزیک‌دانان در جهت ارائه­‌ی فرمول‌­ها و روابطی که بتواند هماهنگی موجود در نظام طبیعت را به گونه­‌ای دقیق و درست به تصویر بکشند اشاره کرد، هماهنگی که در درون خود وابستگی­‌های بسیاری به تخیل مبتکرانش در طول دوره‌­هایی از تاریخ داشته است. وقتی که صحبت از تخیل می­‌کنیم نقطه‌­ی تلاقی علم و هنر برایمان متجلی می­‌گردد. اینشتین می­‌گوید: "تخیل از دانش مهم‌­تر است، زیرا که دانش محدود است و تخیل رهاست." نگارنده به هیچ وجه قصد تقابل دانش و  تخیل را ندارد اما نگاهی کوتاه به تاریخ علم بر ما روشن می­‌سازد که نقش تخیل در افکار هنرمندان و دانشمندان اثرات متقابلی داشته است. از آن جمله می‌­توان به طرح‌­های داوینچی برای پرواز پرندگان اشاره کرد. پرواز انسان رویایی بوده است که در آن زمان تخیلات داوینچی را از آن خود کرده است. علم و هنر می‌­توانند برای ما دو روی یک سکه باشند و هر دو در درک بهتر جهان ما را یاری کنند. تقابل بین علم و هنر که نگارنده قصد دارد در اینجا این دو را با عقل و احساس جایگزین کند تنها مربوط به امروز نیست، ملاصدرای شیرازی در بیت­‌هایی از مثنوی معروف خویش می‌­نویسد:

خیز و بگریز از جهان پُر غرور                  تا نیارد بر تو عقل و هوش زور

غل عقل از گردن من دور کن                 در جنون و مستیم مشهور کن

عقل بنشست آنگهی که عشق خاست     عقل را با عشق الفت از کجاست

نیاز ما به هر دوی این­ها و تلاش برای فهم واقعی این دو می‌­تواند گره‌­گشای زندگی در این جهان باشد، حتی می‌­توان در انتزاعی­‌ترین روابط ریاضیاتی که در توصیف پدیده‌­های فیزیکی به امداد مبدع خود آمده‌­اند نشانه­‌هایی از حضور تخیل را دید، اگر که سعی کنیم چگونه دیدن را یاد بگیریم. ایتالو کالوینو از جمله نویسندگان بزرگ ایتالیا در قرن بیستم در کتاب شش یادداشت برای هزاره‌­ی بعدی می­‌گوید: "در نظریه‌­های نیوتن چیزی که به نظر می­‌رسد بیش از همه تخیل ادبی را متاثر می­‌کند تعادل نیروهاست که به اجرام آسمانی امکان شناوری در فضا را می­‌دهد و نه اطاعت از اشیا و افراد از تقدیرشان."

به راستی پیوند بین علم و تخیل آیا ممکن است؟ داوینچی در یادداشتی نوشته است: "انسان می­‌تواند بر هوا تسلط یابد و با بال­‌های بزرگی که خود ساخته است به پرواز درآید. هر چیزی همان­قدر نیرو به هوا وارد می‌­کند که هوا به آن نیرو وارد می­‌کند" رویای پرواز حتی در جان اسطوره‌­های بزرگ نیز وجود داشته است و می‌­توان نمونه­‌های بسیاری از رابطه­‌ی علم و تخیل را در طول تاریخ علم یافت و به این پیوند پی برد.

اما از مقدماتی که ذکر شد بگذریم قصد نگارنده معرفی کتاب نسبیت به زبان ساده است. کتابی مصور که در قالب بیست و هشت داستان کوتاه سعی در فهم‌­پذیر کردن دو قضیه‌­ی مهم اینشتین، یعنی نسبیت  خاص و عام دارد. لازم است ذکر کنیم که مقاله‌ی مربوط به نسبیت خاص در سال ۱۹۰۵ و مقاله­‌ی مربوط به نسبیت عام نیز در سال ۱۹۱۵ نوشته شده است. در پیشگفتار کتاب که به قلم پروفسور ادوارد الباز نوشته شده است می­‌خوانیم: "هنگامی که از ما پرسیده شود یکی از کارهای بزرگ آلبرت اینشتین را نام ببرید، بسیاری خواهند گفت بمب اتمی، بی­درنگ از فرمول جادویی یاد خواهند کرد؛ زیرا کمابیش از هم‌­ارزی میان جرم و انرژی آگاهند که پایه­‌ی رهاسازی انرژی هسته‌­ای است. دیگران، اندکی آگاهتر از نظریه‌­ی نسبیت وی پشتیبانی کرده و خواهند گفت: «اینشتین اثبات کرده همه ­چیز نسبی است!» اما چند نفر از آنان توانایی خواهند داشت از این کلی­‌گویی­‌ها پا را فراتر نهاده و از نسبیت خاص و حتی بالاتر از نسبیت عام سخن بگویند."

الباز ضرورت وجود چنین کتابی را همان­طور که نگارنده در سطرهای ابتدایی اشاره کرد روشن و صریح این­چنین بیان می‌کند: "این کتاب دریچه­‌ای به سوی نظریه‌ی نسبیت اینشتین گشوده و به‌­ویژه انگیزه‌­ای خواهد بود برای هرچه بیشتر دانستن درباره­‌ی موضوع آن. بنابراین خواندن این کتاب کوچک را به تمام دانش‌­آموزان دبیرستانی و برای آن‌هایی که فرصت تحصیلات علمی را پیدا نکرده­‌اند سفارش می‌­کنم."

کتاب نسبیت اینشتین به زبان ساده توانسته است پیچیده­‌ترین مفاهیم علمی در حوزه­‌ی فیزیک را به روشنی و سادگی بیان کند. داستان­‌های این کتاب همه مصور هستند. بخش نخست شامل بیست داستان است که در آن نویسنده تمام مفاهیم مربوط به مقاله­‌ی نسبیت خاص اینشتین را که در سال ۱۹۰۵ منتشر شده است با بیانی داستانی به تصویر کشیده است. بخش دوم کتاب که شامل هشت داستان است به مفاهیم مربوط به مقاله­‌ی نسبیت عام اینشتین اشاره دارد، مقاله­‌ای که در سال ۱۹۱۵ منتشر شده است. نسبیت اینشتین به زبان ساده نوشته‌­ی ریاض شمس‌­الدین لبنانی را می‌­توان مجموعه داستانی علمی- تخیلی نامید که در تلاش­‌های خود برای معرفی ساده‌­ی دو نظریه­‌ی مهم قرن بیستم موفق بوده است.

 

 منابع و مآخذ:

۱- نسبیت اینشتین به زبان ساده/ نوشته­ی ریاض شمس ­الدین/ مترجم: سیروس طغرایی/ انتشارات فرهنگ معاصر/ چاپ اول ۱۳۹۶

۲- شش یادداشت برای هزاره­ی بعدی/ نوشته­‌ی ایتالو کالوینو/ مترجم: لیلی گلستان/ نشر مرکز/ چاپ اول ۱۳۹۴

۳- افسون ریاضیات/ نوشته­ی تئونی پاپاس/ مترجم: عباس­علی کتیرایی/ انتشارات مازیار/ چاپ سوم ۱۳۹۲

۴- ریاضیات و مونالیزا/ نوشته­ی بولنت آتالای/ مترجم: فیروزه مقدم/ انتشارات مازیار/  چاپ دوم ۱۳۹۲

۵- مجموعه اشعار ملاصدرا/ تصحیح: محمد خواجوی/ انتشارات مولی/ چاپ پنجم