«دانشنامه جهانی شدن»

زیر نظر: جورج ریترز

ترجمه: نوراله مرادی و محبوبه مهاجر

ناشر: علمی و فرهنگی؛ چاپ اول 1395

3 جلد، 3015صفحه، 99 هزار تومان

****

روایت است که قریب به 550 سال پیش از میلاد مسیح، هخامنشیان با بنا نهادن اولین سیستم خدمات پستی، نخستین گام به سوی جهانی شدن را برداشتند. همزمان با این ایام که کوروش کبیر بر ایران حکومت می‌کرد، آنا کسیماندر (فیلسوفی یونانی) اولین نقشه‌ی جهان را (براساس تصوری که وجود داشت) تهیه کرد. جدا از این گام‌های عملی، نزدیک به هشتاد سال بعد سقراط، دیگر فیلسوف بزرگ یونانی، نخستین گام‌ها را به لحاظ فکری (نظری) در زمینه‌ی جهانی شدن برداشت و گفت: من یونانی نیستم بلکه شهروند جهانم!

از آن روزگار بدین سو، جلوه‌های جهانی شدن، به اشکال گوناگون و با روندی تدریجی، در زندگی بشر قابل ردیابی بوده است؛ گاه کمرنگ و گاه پررنگ. در نیمه دوم سده بیستم این روند سرعت گرفته و نهایتا در واپسین سال‌های این سده (دهه نود میلادی) و نخستین سال‌های هزاره سوم  به یکی داغ‌ترین مسائل جامه بشری بدل شد. چنانکه در سراسر جهان برنامه‌های مختلفی از سوی دولت‌ها و یا سازمان‌های مردم نهاد در این زمینه برگزار می‌شد.

و حالا، اگرچه هیجان چالشی که میان دیدگاه‌های متفاوت و متقابل در این باره وجود دارد چند سالی است فروکش کرده، اما جای خود را به بستری مناسب و مهیا با بحث‌های جدی و علمی داده است. «جهانی سازی در اساس جهانی شدن را یک پروژه اقتصادی و گاه سیاسی سرمایه‌دارانه می‌بیند که در پی یک اقدام یا عملکرد خاص از پیش اندیشیده شده و "طراحی شده" درباره دیگر کشورها تکوین یافته است» برخلاف تصور آن‌ها که با دیده شک و تردید به جهانی شدن می‌نگرند و آن را جهانی سازی می‌خوانند، باید گفت افسار جهان و تغییرات عمیق و در عین حال وسیعی که در یک روند تاریخی شکل می‌گیرند، آنقدرها که تصور می‌شود، دست قدرت‌های جهانی نیست تا آن را به هر سو که می‌خواهند برانند و خود نیز سوار خر مراد باشند؛ بلکه چنین قدرت‌هایی با فرصت‌طلبی بیشترین بهره را در راستای منافع ملی خود از جهانی شدن می‌گیرند.

 هر تصوری که ما از این مهم داشته باشیم، جهانی شدن از نوعی نگرش به جهان اقتضا می‌کند که حاوی نوعی ایدئولوژی‌ست. پس جهانی شدن متضمن مفاهیمی مرتبط به هم است که نوع خاصی از نگاه به جهان را اقتضاء می‌کند. با هر نگاه که به جهانی شدن بنگریم، درخواهیم یافت که امروزه به عنوان نگرشی به جهان به گفتمانی مهم بدل شده است. گفتمانی که دایره‌ای وسیع از مفاهیم و نظریه‌ها را در باب مفهوم جهانی شدن شکل داده و دانشمندان رشته های علمی مختلف این مفاهیم را وسعت بخشیده‌اند، چنانکه تدوین دانشنامه‌ جهانی شدن ضرورتی مهم جلوه می‌کند که به اندازه کافی مفاهیم و نظریه در آن فراهم آمده‌اند. 

«دانشنامه جهانی شدن» که زیر نظر جرج ریتزر تهیه و تدوین شده و در پنج جلد منتشر شده، بر پایه چنین دیدگاهی شکل گرفته است. ترجمه این دانشنامه به زبان فارسی در سه جلد به همت نشر علمی و فرهنگی به علاقمندان ارائه شده است. دربرگردان این دانشنامه ارزنده به فارسی تیمی از مترجمان همکاری داشته‌اند که در میان آن‌ها نام‌های برجسته‌ای چون، هرمز همایون‌پور، افشین خاکباز، احد علیقلیان، نیره توکلی، مصطفی اسلامیه، کاظم فیروزمند و.... دیده می‌شود، نوراله مرادی و محبوبه مهاجر نیز به عنوان سرپرست گروه در این پروژهش حضور داشته‌اند.

این دانشنامه بیش از ششصد مدخل را در خود جای داده و حاصل قلم 411 تن از اساتید حوزه علوم اجتماعی بوده است. مدخل‌هایی که با رعایت ایجاز با زبانی روان و قابل فهم روایت شده‌اند. مدخل‌های کتاب به دو دسته تقسیم می‌شوند، گروهی از آن‌ها دارای ماهیتی عمومی و تکرار شونده هستند که در هر نظریه یا ایدئولوژی باز تعریف شده و معنای خاص خود را پیدا می‌کنند. مفاهیمی همانند انسانیت، جنسیت، بدن، بهداشت و از این قسم که از نقطه دید هر نظریه‌ای تعریف، و ویژگی‌های متفاوت به خود می‌گیرند. اما دسته دیگر گروهی هستند که در چهارچوب پروسه جهانی شدن شکل گرفته‌اند، چه به عنوان یک مفهوم و چه به عنوان یک نهاد سیاسی یا اقتصادی؛ نظیر اتحادیه اروپا، بلاگ‌ها و از این قسم. در کنار این مدخل‌ها، برای کامل شدن دانشنامه، محتوای برخی پیمان‌ها و معاهده‌های بین المللی مرتبط با بحث نیز ترجمه شده و در کنار مدخل‌های مرتبط با آن به متن افزوده شده‌اند، این بخش‌ها داخل باکس‌هایی بارنگ تیره مشخص شده‌اند.

دانشنامه جهانی شدن از سه بخش تشکیل شده، مقدمه ابتدای کتاب، مدخل‌ها که بخش اصلی کتاب را تشکیل می‌دهند و نهایتا نمایه‌ها که در انتهای جلد سوم آمده‌اند.

مقدمه ناشر که آغاز بخش این دانشنامه است، اشاراتی گذرا بر بحث جهانی شدن، اخلاف دیدگاه‌ها با آن در ایران (جهانی سازی) دارد، اما نهایتا بر این عقیده درست تاکید دارد که چه بر جهانی شدن باور داشته باشیم و چه بر جهانی سازی، در این روزگار انتشار دانشنامه‌ای با این محتوا ضرورتی غیر قابل انکار بوده است. مقدمه سرپرستان تیم ترجمه کتاب نیز مقدمه‌ای است کوتاه که ضمن یادآوری و سپاسگزاری از همراهان، به چند ویژگی کلی این دانشنامه اشاره دارند.

جورج ریترز که دانشنامه زیر نظر او تهیه و تألیف شده است، علاوه بر مقدمه‌ای که برای چاپ اصلی کتاب نوشته، به مناسبت ترجمه آن به زبان فارسی نیز یادداشتی برای ناشر ایرانی ارسال کرده که در ابتدای کتاب منتشر شده است. ریترز اثر حاضر را نه صرفا دانشنامه ای درباره جهانی شدن، که مصداقی از جهانی شدن عنوان کرده است! نکته‌ای در خور اعتنا که با محتوای کتاب بی‌ارتباط نیست، در واقع در روزگار جهانی شدن است که می‌توان دانشنامه‌ای تالیف کرد که سرپرست آن در امریکا ساکن باشد، ناشر در انگلستان و نویسندگان نیز در سراسر دنیا پراکنده باشند. مصداق برای درک جهانی شدن بهتر از این؟

جورج ریترز در مقدمه اصلی خود بر چاپ انگلیسی کتاب که مفصل‌ترین مقدمه کتاب نیز هست، به این نکته اشاره کرده که ایده تدوین این دانشنامه را از از دانشنامه جهانی شدن اثر شولت و رابرتسون گرفته است که در سال 2007 در چهار جلد منتشر شد. دانشنامه‌ای معتبر که جای پاره‌ای مفاهیم کلیدی شکل گرفته در ارتباط با پدیده جهانی شدن در آن خالی بوده است. این خلاء که ریترز را به فکر دانشنامه ای تازه و جامع‌تر انداخته، ناشی از این حقیقت است که با گذر زمان نه تنها مفاهیمی تازه در ارتباط با جهانی شدن می‌تواند شکل بگیرد، بلکه پاره‌ای از مفاهیم نیز در این گفتمان می‌توانند معنایی کامل‌تر یا تغییر یافته‌تر پیدا کنند. پس در واقع امتیاز اصلی این دانشنامه در واقع به روز بودن و جامع‌تر بودن آن است که اکثریت قریب به اتفاق مدخل‌های مرتبط با جهانی شدن در آن دیده می شود. هرچند که بی‌شک با گذر زمان نیازمند بازنگری و اصلاحات و افزوده‌هایی متاثر از روزگار خود خواهد بود.

از دیگر بخشهای قابل اشاره ابتدایی کتاب بخش گاه‌شماری است که در واقع مروری دارد بر 2500 سال تاریخ جهانی شدن. این بخش که به سبک سالشماری تنظیم شده از سال 550 قبل از میلاد آغاز شده و تا سال 2011 پیش می‌آید. در این بخش می‌توان شمای کلی روند جهانی شدن را از نخستین بارقه‌های آن در ایران و یونان باستان تا دهه نخست هزاره سوم دنبال کرد. این بخش به مخاطبانی که می‌خواهند ذهنیت روشن‌تری از سیر تغییر و تحولات جهانی شدن داشته باشند دید خوبی می دهد.

نمایه‌های پیوست شده به انتهای جلد سوم نیز از کیفیتی کاربردی برخوردارند. این بخش‌ها به شکلی تنظیم شده‌اند که مخاطب به راحتی می‌تواند مدخل‌های مورد نظر خود و همچنین مدخل‌های مرتبط با آن را یافته و مورد استفاده قرار دهد.

در نمایه موضوعی فهرست مدخل‌ها براساس سرفصل‌های مهم در مباحت عمده جهانی شدن تقسم و تفکیک شده است. در این بخش تمام مدخل‌ها به صورت موضوعی دسته‌بندی شده و به مخاطب ارائه شده‌اند. در ادمه نیز مدخل‌های کتاب به دو صورت فارسی یه انگلیسی و انگلیسی به فارسی تنظیم شده است که در هر دو صورت چه مخاطب مدخل‌ها را به صورت انگلیسی در اختیار داشته باشد و چه به صورت فارسی، به راحتی می‌تواند توضیحات آن مدخل را در متن اصلی کتاب یافته و مورد استفاده قرار دهد.

فارغ از اینکه حوزه علایق و فعالیت‌های ما چیست و آیا به موضوعات مطرح شده در این حوزه علاقمند هستیم یا نه، دانشنامه جهانی شدن، اثری است که هر نویسنده و پژوهشگری به رجوع و استفاده‌ی از آن نیاز دارد؛ بخصوص که در روزگاری که سایه و تاثیرات جهانی شدن را در حوزه ای می‌توان مشاهده و ردیابی کرد. چنانکه به یقین می‌توان گفت نه تنها از جهانی شدن گریزی نیست که (دیر یا زود) جهانی شدن تقدیر همه ماست و چه بسا بسیاری از ما به نوعی و تا اندازه ای بدان گرفتار هستیم.