«ادوارد براون و ایران»

نویسنده: حسن جوادی

ناشر: نشر نو؛ چاپ اول 1396

740 صفحه؛ 80000 تومان

****

 

ادوارد براون که بود؟ برای عامه مردم ادوارد براون نام خیابانی است در مرکز شهر تهران؛ اما نزد کسانی که با او، فراتر از نام یک خیابان، به‌عنوان ایران‌شناسی علاقه‌مند به تاریخ و ادب این دیار آشنا هستند، هویتی دوگانه و متناقض‌نما از او ترسیم شده است.

ادوارد براون برای عده‌ای بیگانه‌ای است از تبار استعمار پیر بریتانیا، جاسوس ام آی سیکس. اما نزد گروهی دیگر ایران‌دوستی‌ بود چنان شیفته فرهنگ این سرزمین که هنگام زمزمه اشعار شاعران بزرگی چون حافظ اشک چشمانش را تر می‌کرد. دانشمند و پژوهشگری که سهمی بزرگی در شکل‌گیری نهضتی مهم در تحقیق و پژوهش‌های ایران‌شناسانه داشت و چند نسل از محققان و دانشمندان نامدار ایرانی از شاگردان مستقیم یا باواسطه او بودند.

به‌راستی ادوارد براون این بود یا آن؟ کتاب «ادوارد براون و ایران» اثر دکتر حسن جوادی که به همت نشر نو منتشر شده، تصویر زنده و ملموسی از این ایران‌شناس معروف ترسیم می‌کند و در رهگذر ارائه‌ی زندگی‌نامه‌ای پر از جزئیات و متکی به منابع دست‌اول، از زاویه دید نویسنده به تناقض‌ها و ابهاماتی که پیرامون ادوارد براون وجود دارد، می‌پردازد.

از دوران صفویه بدین سو که به‌طور جدی سروکله جهانگردان و مستشرقان فرنگی در این سرزمین پیدا شد و به‌خصوص در دوره طولانی سلسله قاجار که از بی‌کفایتی شاهان، دست فرنگیان در این سرزمین باز و بر میراثش دراز بود؛ با انواع و اقسام مستشرقان فرنگی روبرو بوده‌ایم؛ با کارنامه‌هایی متفاوت، برخی خادم منافع سرزمین خود بودند و خائن به این دیار، برخی هم اگر خدمتی بدین دیار کردند، صدها برابر قیمت آن، از میراث برجای‌مانده از پیشینیان به تاراج بردند. سرزمین ایران با تمدنی چند هزارساله، با سلاطین نالایق و دولت‌مردان وابسته و فاسد همواره طعمه خوبی برای این قسم سوداگران ظاهرالصلاح بود. با این حال اگر همه آن‌ها که در چنین شمایل و کسوتی به ایران آمدند را با یک چوب برانیم، بی‌شک تعصب امروز کم از غفلت دیروزمان نخواهد داشت.

درباره ادوارد براون اگرچه به شکل جسته و گریخته در منابع گوناگون فراوان نوشته شده؛ اما در این میان همواره جای یک تحقیق مفصل و جامع همواره خالی بوده است. «ادوارد براون و ایران» اثر حسن جوادی را می‌توان یکی از گام‌ های جدی در ارائه تصویری متفاوت از این چهره نامدار در عرصه تحقیق و پژوهش تاریخ فرهنگ و ادبیات ایران ارائه می‌کند.

حسن جوادی در این پژوهش بیش از هر چیز به تعامل ادوارد براون با ایران و ایرانی و نگاهی که به این آب و خاک و فرهنگ و ادبیاتش داشته، پرداخته است؛ بنابراین با صرف‌نظر از شایعاتی که پیرامونش وجود داشته، فراز و فرودهای زندگی او را ترسیم می‌کند. از این نظر‌گاه کتاب «ادوارد براون و ایران» نیز روی این جنبه از زندگی او بیشترین تأکید را داشته است، چنانکه در قیاس با فصولی که به بررسی فعالیت‌های تاریخی و پژوهشی او می‌پردازد، از حجم و جزئیات به‌مراتب بیشتری برخوردار است.

کتاب حاضر در پانزده فصل نوشته شده است که این فصول عبارت‌اند از: «ایام تحصیل»، «وضع سیاسی انگلیس و دوستان ایرانی براون»، «یک سال در میان ایرانیان»، «تدریس فارسی و مطالعات بابیه»، «بحثی در تصوف و ایرادات کسروی»، «حلقه استانبول»، «براون و بلانت _ شرق‌شناسی، اسلام و استقلال ملل شرق»، «مقدمات مشروطه و علاقه‌مندی براون به سیاست»، «بعد از فتح تهران»، «اوقاف گیب»، «سه کتاب»، «سال‌های جنگ جهانی»، «براون و کرزن»، «تاریخ ادبی ایران» و «سال‌های بازپسین».

ساختار کتاب و ترتیب فصول آن بر اساس تقدم و تأخر تاریخی وقایع زندگی ادوارد براون شکل گرفته است. با تولد و اوضاع خانوادگی براون و تحصیلات مقدماتی آن شروع می‌شود و سپس مناسبات سیاسی ایران و انگلیس بازگو شده و در ادامه نوبت به ماجرای «یک سال در میان ایرانیان» می‌رسد؛ سفری که در جوانی ادوارد براون اتفاق می‌افتد. (او در آن زمان بیست و شش ساله بوده)

حسن جوادی ترجیح داده به پژوهش‌ها و آثار ادوارد براون، نه در فصول یا بخش‌هایی جداگانه که ضمن روایت تاریخی زندگی او پرداخته شود. حسن این روش آن است که مخاطب به شکلی عینی از آثار و فعالیت‌های ادوارد براون از جنبه علمی، عملی و دانشگاهی و... در بستر مکانی و زمانی خاص خود آگاهی پیدا می‌کند.

اتخاذ این تمهید در کتابی که تأکید نویسنده بر روایت جنبه‌های تاریخی زندگی با جزییات زیاد است، به‌جا و منطقی به نظر می‌رسد؛ چه بسا که اگر موضوع کتاب به جنبه علمی کار ادوارد براون اختصاص داشت، ساختار کتاب و شکل فصل‌بندی آن تفاوت اساسی با ساختار فعلی پیدا می‌کرد.

«ادوارد براون و ایران» با مقدمه حسن جوادی شروع می‌شود که در آن نویسنده شرحی از چگونگی آشنایی‌اش با ادوارد براون و روند تدریجی علاقه‌مندی‌اش به او و نهایتاً چگونگی شکل‌گیری این کتاب را ارائه کرده است. نویسنده از وقتی شاگرد کلاس نهم بوده، از طریق نوشته‌های علامه قزوینی با آثار و زندگی این محقق ایران‌پژوه آشنا شده است. جوادی ۴ جلد از تاریخ ادبی براون از نشریات دانشگاه کمبریج را سفارش می‌دهد و با کمک پیرمردی ارمنی، به ترجمه آن‌ها می‌پردازد؛ کاری که هم به شناخت او از تاریخ ادبیات فارسی می‌انجامد و هم باعث تقویت زبان انگلیسی او می‌شود.

حسن جوادی پس از تحصیل در دانشگاه تبریز، به پاریس و سپس کمبریج رفته و در آنجا، پروفسور آربری (از شاگردان نیکلسون)، استاد او بوده که به ادوارد براون ارادت خاصی داشته است. جوادی در کمبریج با لارنس لکهارت، صاحب کتاب «نادرشاه» نیز آشنا می‌شود. لکهارت خود از شاگردان براون بوده و با حسرت و شور فراوان از کلاس‌های او برای جوادی روایت می‌کند. جمع پرشوری از شاگردان که دور ادوارد براون حلقه می‌زدند و استادشان با عشق بسیار از ادبیات فارسی برایشان سخن می‌گفته است. به این ترتیب جوادی، بیشتر و بیشتر با براون و تحقیقاتش درباره ادبیات فارسی و ایران آشنا شده و به او عشق می‌ورزد. او در مقدمه کتاب می‌نویسد: «من همیشه می‌خواستم مکاتبات و اسناد براون را در جایی چاپ بکنم ولی افسوس که دیگر به قسمت اعظم آن‌ها دسترسی نداشتم. تمام این نامه‌ها و اسناد براون توسط خانم کرافورد به کتابخانه دانشگاه کمبریج اهدا شده بود و من بعد از ۱۹۷۰، دیگر گذرم به کمبریج نیفتاده است.» این بخش از علایق او نهایتاً به ترجمه بخشی از مکاتبات ادوارد براون می‌انجامد که در کتابی تحت عنوان «نامه‌های تبریز» (توسط نشر خوارزمی) منتشر شده است.

ادوارد براون علاوه بر آثاری که از خود برجای گذاشته، با فعالیت‌ها و پژوهش‌هایش بانی نهضت مهمی در ایران‌شناسی بوده است. همچنین عده‌ای از شاگردان و همکاران خود را به نشر و پژوهش در آثار ایرانی تشویق کرد که از میان معروف‌ترین شاگردان ایرانی او می‌توان به محمد قزوینی، علی‌اکبر دهخدا، عیسی صدیق، ذبیح بهروز و... اشاره کرد. از شاگردان غیرایرانی او نیز می‌توان از لارنس لکهارت، نیکلسون، ولادیمیر مینورسکی و... نام برد. سردنیس راس، بنیان‌گذار مدرسه زبان‌های شرقی و آفریقایی لندن نیز یکی از چهره‌های نامداری بود که با تشویق ادوارد براون به شرق‌شناسی رو آورده بود.

بخش مهمی از جریانی که براون در ایران‌شناسی و پژوهش در حوزه تاریخ و ادبیات ایران به پا کرد را مدیون شاگردانش بود، همچنین برای شناخت بهتر سطح کار براون می‌توان کم و کیف شاگردان و همراهانش را واسطه قرار داد؛ حسن جوادی در پیوستی که به انتهای کتاب افزوده، سیاهه‌ای از شاگردان و همکاران ایرانی و فرنگی ادوارد براون گرد آورده و ذیل نام هریک صفحاتی را به زندگی و آثار آن‌ها اختصاص داده است.

بافت زندگی‌نامه‌ای کتاب «ادوارد براون و ایران» و سبک نگارش حسن جوادی، کم و بیش از رنگ و بویی روایی برخوردار است، این ویژگی باعث شده برای مخاطب علاقه‌مند به موضوع متنی خواندنی و روان محسوب شود که اگرچه به ادوارد براون و فعالیت‌های او توجه دارد، اما در واقع درباره یک دوره از تاریخ ایران بحث می‌کند که به دلیل شکل‌گیری انقلاب مشروطه بسیار پرفراز و نشیب است. در این ایام چهره‌های انقلابی پیشرو و متفکران نواندیشی حضور دارند که بسیاری از آن‌ها به اشکال مختلف با ادوارد براون در ارتباط بوده‌اند.

یکی از مهم‌ترین جنبه‌های این کتاب حاصل پژوهش‌هایی است که دکتر حسن جوادی در زمینه گرایش‌های سیاسی ادوارد براون کرده است و مفصلاً به همدلی ادوارد براون با مشروطه و مشروطه‌خواهان پرداخته است تا آنجا حتی پیش آمده که رویکرد او در تقابل با منافع و سیاست‌های بریتانیا در ایران قرار داشته است! به نظر جوادی ادوارد براون از جمله روشنفکران طرفدار جناح چپ لیبرال در انگلستان بود که خواهان پیشرفت و دموکراسی در کشورهای شرقی بودند، بنابراین در مقابله با کارشکنی‌های بریتانیا در ایران به دفاع و همراهی با مشروطه خواهان ایرانی می‌پرداخت. دکتر جوادی با استفاده از مکاتبات ادوارد براون و چهره‌های مشروطه‌خواه و همچنین دیگر منابع مرتبط، تصویری از او پیش‌روی خواننده می‌گذارد که فرسنگ‌ها با تصویر ادوارد براونی که به‌عنوان مأمور ام آی سیکس برای جاسوسی به ایران آمده فاصله دارد!

یکی از وجوه فعالیت ادوارد براون که باعث به وجود آمدن برخی سوءتفاهم‌ها درباره او شده، علاقه او به مطالعه بابیت و بهائیت بوده است. براون در سفرش به ایران به هر شهری که می‌ر‌سید، سراغ محافل بابی را می‌گرفت. براون بعدها علاوه بر پژوهش‌هایش درباره متون بابی سفری هم به عکا و قبرس داشت و هر دو فرزند باب را یکی در قبرس و دیگری در عکا ملاقات کرد.

کتاب در این زمینه نیز نظری کاملاً متفاوت با آن بخش از پژوهشگرانی که به همدلی ادوارد براون با جریان‌های بابی و بهایی معتقدند عرضه کرده است که می‌تواند زمینه‌ساز نگاهی دیگرگونه به این بخش از فعالیت‌های او باشد.