«گفتگو با مسعود سعد سلمان»

نویسنده: مجتبی عبدالله نژاد

ناشر : هرمس؛ چاپ اول 1393

184 صفحه؛ 8000 تومان

***

یکی از مسائل حاشیه‌ای دانشکده‌های ادبیات ایران از سال‌ها پیش خلأ نگاهِ خلاقانه در تدریس دروس مشخصِ زبان و ادبیات فارسی است. قضیه، قضیه‌ی قدیمی‌ای هم هست... دست کم به نیم قرن پیش برمی‌گردد؛ زمانی که رضا براهنی، شاعر، نویسنده، منتقد معاصر و استاد دانشگاه، منتقدِ وضعیت حاکم در دانشگاه‌ها بود و معتقد بود باید ادبیات معاصر نیز به دانشکده‌های ادبیات ایران راه پیدا کند. بی شک یکی از مهم‌ترین دلایلی که اساتید دانشگاه نسبت به این مسئله نامنعطف بوده و هستند، بی اعتقادی به نگاه پویا در هنر و ادبیات معاصر است. نبود خلاقیت در نحوه تدریس و درس‌نامه‌های دانشگاهی باعث شده است شاعران کلاسیک ما به موجوداتی با نوشته‌هایی ملال انگیز بدل شوند. اشعارِ حافظ وُ سعدی وُ فردوسی و دیگر بزرگان شعر و ادب فارسی به کلماتی با معانی مشخص تبدیل می‌شوند و در بهترین حالت با پیش فرض‌های تحمیلی اساتید دانشگاه، صنایعی بدیعی آثارشان دوباره و دوباره و دوباره در هر ترم تکرار می‌شود. این مقدمه، که البته می‌تواند به رساله‌ای مطول تبدیل شود، همه و همه برای معرفی کتاب مستطابی است به نام «گفتگو با مسعود سعد سلمان» اثر مجتبی عبدالله نژاد که البته سه سالی از زمان نشر آن می‌گذرد.

در وهله‌ی اول نام این کتاب، یعنی «گفتگو با مسعود سعد سلمان»، ما را به فکر کتابی با درونمایه‌ی طنز می‌برد. البته سوژه‌ی کتاب به لحاظ ماهوی نیز در ایجاد چنین سوءتفاهمی بی تقصیر نیست. فکر کنید! در این کتاب مجتبی عبدالله نژاد به راستی با مسعود سعد سلمان، شاعر نیمه‌ی دوم قرن پنجم و آغاز قرن ششم هجری گفت‌وگو کرده است. همین هم موجب شده تا دل‌تان بخواهد در این کتاب به موقعیت‌های طنز بربخوریم. اظهار نظرات مسعود سلمان درباره وقایع یا شخصیت‌های معاصر نظیر احمد شاملو در این کتاب، از این دست است.

اما اگر این طنازی‌ها در کتاب «گفتگو با مسعود سعد سلمان» نبود، نمی‌توانستیم کتاب عبدالله نژاد را کتابی خوش خوان و دلچسب توصیف کنیم. ضمن این که از این دست طفره رفتن‌های مصاحبه کننده (بخوانید مولف) چندان هم زیاد نیست که به چشم بیاید. از طرفی گاه به روز کردن مسائل و مباحث در کتاب «گفتگو با مسعود سعد سلمان» توانسته به چهره‌ی احتمالی شاعر در عصر حاضر نیز نقبی بزند. به هر روی، هر چه که هست، باید به این مسئله توجه کرد که کار مجتبی عبدالله نژاد در این کتاب معجونی از تخیل و پژوهش است.

خلاقیت مجتبی عبدالله نژاد در این است که توانسته شمایل جالب و البته حقیقی‌ای از مسعود سلمان در این کتاب تصویر کند، و این همه بنا به مطالعات فراوان و پژوهش‌های پیگیرانه مولف این کتاب، اثری کاملا علمی و قابل استناد به وجود آورده است. درست است نحوه‌ی گفت و گوی دو طرف، زبان روان و امروزی مسعود سعد سلمان و طنز مستور در سراسر کتاب، «گفتگو با مسعود سعد سلمان» را به اثری دلنشین تبدیل کرده است، اما بی شک اگر نگوییم بهترین، یکی از بهترین آثاری که در باب زندگی، شخصیت و آثار مسعود سلمان در ایران نوشته شده است، همین کتاب است. طُرفگی این کتاب در همین است که عبدالله نژاد توانسته در بستری طنز، اطلاعات کامل و بدیعی از زندگی مسعود سعد سلمان را نصیب خواننده کند.

در این کتاب از قریب به 60 منبع  مهم بهره برده شده است. بی اغراق باید گفت عبدالله نژاد پیش از گفت و گو با این شاعر رنج کشیده، هر چه کتاب درباره‌ی زندگی مسعود سعد بوده خوانده است؛ از نثر گرفته تا دیوان شاعران هم نسلِ شاعر را. مجتبی عبدالله نژاد در گفت‌وگویی که 25 دی ماه سال 93 با سایر محمدی در روزنامه ایران انجام داده است، گفته: «منابع اصلی من در درجه نخست آثاری است که از خود این اشخاص به جا مانده. حالا برخی از شاعران مثل مسعود سعد فقط آثار منظوم دارند و بعضی مثل ناصر خسرو غیر از دیوان اشعار رسائل منثور هم از خود به جا گذاشته‌اند. سنایی نامه‌های متعددی هم دارد که با زبانی بسیار مغلق نوشته شده و خوشبختانه به چاپ رسیده است ولی من در مواردی که تناقض و ابهامی وجود داشت، نسخه‌های خطی را هم دیدم.» او درباره تناقضات موجود در منابع ادبی گفته است: «بخشی از کار من پیدا کردن تناقض‌ها و یافتن جوابی صحیح برای آنهاست. من سعی کرده‌ام هر جا منابع تاریخی ابهام یا تناقض دارد، با تکیه بر آثاری که از خود این شاعران به جا مانده و همین طور با بررسی تطبیقی منابع مختلف این ابهام‌ها را برطرف کنم. اگر اشتباهی صورت گرفته، در متن گفت‌و‌گوها به این اشتباهات اشاره کرده‌ام... طوری رفتار کرده‌ام که خواننده از کم و کیف قضایا آگاه شود، ولی بداند که در این مورد در روایت تاریخ ادبیات هم ابهام وجود دارد. اشتباهات دیگران را هم متذکر شده‌ام. چه اشتباهاتی که در متون قدیم مثل لباب‌الالباب و تذکره‌الشعراء دولتشاه وجود دارد‌ و چه اشتباهاتی که معاصران ما مرتکب شده‌اند.»

به گمانم یکی از بهترین روش‌ها برای شناخت شاعران کلاسیک همین کاری است که عبدالله نژاد کرده. درست است این کار، کاری سخت و دشوار خواهد بود، اما اگر مولف و پژوهشگر کتاب همچون مجتبی عبدالله نژاد از خواندن منابع کلاسیک‌مان دریغ نورزد و سوادِ خلاقانه و پویای معاصرش را به کار بیندازد، پژوهشی به غایت کارآمد را به فرجام رسانده است. امیدواریم مولف «گفتگو با مسعود سعد سلمان» سراغ دیگر شاعران کلاسیک فارسی نیز برود تا شناخت جزئی ما از زندگی و زمانه‌ی شاعران بزرگ‌مان، به شناختی عمیق تبدیل شود، چرا که تا مدارج بالای دانشگاهی هم خبری از شناختی حتی هشلهف از ادبیات کلاسیک فارسی به دست نمی‌آید. عبدالله نژاد در گفت‌وگویی که سخنش رفت، گفته: «این ژانری است که من خودم ابداع کردم و اگر هم مشابه آن در جای دیگری از دنیا وجود داشته باشد، من خبر ندارم. من این کار را از چهار پنج سال پیش شروع کردم و نخستین جلد کامل این مجموعه را که همین گفت‌و‌گو با مسعود سعد سلمان بود، دو سال و نیم پیش تحویل انتشارات هرمس دادم ولی بعد با هرمس تصمیم گرفتیم که این کتاب منتشر نشود و منتظر بمانیم تا من حداقل دو جلد دیگر از این مجموعه را آماده کنم که سه تایی با هم دربیاید.»

به رغم شکل و شمایل کتاب «گفتگو با مسعود سعد سلمان»، و طنازی‌های پنهان وُ پیدای کتاب، این کتابِ مفید می‌تواند جزو درس‌نامه‌های رشته‌ی کارشناسی زبان و ادبیات فارسی باشد... یعنی باید باشد... به عبارت دقیق‌تر، از آنجایی که ما کاره‌ای نیستیم، بهتر است بنویسیم: ای کاش باشد!

یکبار نوشتم: شاید کمتر ملتی در جهان همچون ایرانیان در حوزه ادبیات اینچنین غنی باشد، به انبوهی از ادبیات منظوم و منثور دسترسی داشته باشد و در عین حال با تمامی این گنجینه بیگانه باشد و نامانوس. امروز پیوند ناگسستنی ادبیات مکتوب و غیر مکتوب‌مان با مردم و بافت فرهنگی جامعه به صورت روشن و واضحی مطلقا گسسته شده است. ادبیات ما از فرط غنا، فقیر است. فقیر است چون مخاطب ندارد. فقیر است چون گُم است در زندگی مردم، و فقیر است چون صرفا در دانشگاه‌ها و در ملال آورترین وضعیت ممکن خوانده می‌شود. کارهایی از جنس «گفتگو با مسعود سعد سلمان» می‌تواند این بند گسسته را ترمیم کند و حتی علاوه بر دانشجویان تخصصی ادبیات فارسی، مخاطبان معمول را هم نسبت به ادبیات کلاسیک‌مان مشتاق کند.

اگر می‌خواهید در کتابی سراسر دلچسب، از ریز وُ بمِ زندگی و زمانه‌‌ی مسعود سعد سلمان مطلع شوید، بروید سراغ کتاب «گفتگو با مسعود سعد سلمان» اثر مجتبی عبدالله نژاد. بعضی از اطلاعاتی که در این کتاب در باب این شخصیت می‌خوانید، در هیچ کدام از پژوهش‌های دانشگاهی پیدا نمی‌شود.